Vai trò của giáo dục tài chính trong giảm thiểu rủi ro tài chính và phòng ngừa tín dụng đen

Tóm tắt: Trong bối cảnh kinh tế phát triển nhanh chóng và công nghệ tài chính ngày càng phức tạp, việc trang bị kiến thức tài chính cho người dân trở thành yếu tố quan trọng giúp hạn chế rủi ro tài chính và phòng, chống tín dụng đen. Khi hiểu rõ về quản lý tài chính, người dân có thể hình thành thói quen tiết kiệm, lập kế hoạch chi tiêu hợp lý, tránh vay nợ mất kiểm soát, đưa ra các quyết định tài chính sáng suốt và nhận diện được các thủ đoạn lừa đảo, bẫy tín dụng đen. Điều này góp phần giảm thiểu rủi ro, mang lại sự ổn định tài chính và tạo tiền đề cho phát triển bền vững. Bài viết tập trung phân tích vai trò của giáo dục tài chính trong việc giảm thiểu rủi ro tài chính và phòng, chống tín dụng đen tại Việt Nam hiện nay.

Từ khóa: Dân trí tài chính, giáo dục tài chính, tín dụng đen, rủi ro tài chính.

THE ROLE OF FINANCIAL EDUCATION IN MITIGATING FINANCIAL RISKS AND PREVENTING BLACK CREDIT

Abstract: In the context of rapid economic development and increasingly complex financial technology, providing financial literacy for people has become an important factor to mitigating financial risks and prevent black credit. By gaining a clear understanding of financial management, people can develop saving habits, make reasonable spending plans, avoid uncontrolled borrowing, make wise financial decisions, and recognize fraudulent schemes as well as black credit traps. This helps reduce risks, restore financial stability and create a foundation for sustainable development. The article focuses on analyzing the role of financial education in mitigating financial risks and preventing black credit in Vietnam currently.

Keywords: Financial literacy, financial education, black credit, financial risks.

Ảnh minh họa (Nguồn: Internet)

1. Giới thiệu

Trước xu thế bùng nổ của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, cuộc sống của người dân ngày càng phụ thuộc vào Internet và các dịch vụ trực tuyến. Tuy nhiên, bên cạnh tiện ích, họ cũng phải đối mặt với nhiều rủi ro, đặc biệt là lừa đảo trực tuyến và tín dụng đen.

Trong bối cảnh nền kinh tế Việt Nam đang phát triển mạnh mẽ, thu nhập và nhu cầu tài chính của người dân tăng lên, dân trí tài chính trở nên ngày càng quan trọng. Thực tế cho thấy, kiến thức tài chính cá nhân của nhiều người dân, nhất là lao động thu nhập thấp và ở khu vực nông thôn vẫn còn hạn chế. Hệ quả là họ dễ rơi vào các hình thức vay nợ phi chính thống, đặc biệt là tín dụng đen với lãi suất cao và nhiều hệ lụy tiêu cực.

Theo Bộ Công an, lừa đảo trực tuyến và tín dụng đen ngày càng gia tăng cả về mức độ tinh vi lẫn quy mô. Trong tháng 8/2024, cả nước ghi nhận 815 vụ lừa đảo chiếm đoạt tài sản, trong đó 55% lừa đảo qua mạng. Riêng trong tháng 9/2024, theo số liệu từ Cổng Cảnh báo An toàn Thông tin Việt Nam, có 80% vụ việc liên quan đến chiếm đoạt tài sản qua các hình thức lừa đảo kỹ thuật số, đặc biệt 70% các trường hợp lừa đảo đến từ các nền tảng mạng xã hội như Zalo và Facebook (Minh Thiện, 2025).

Thời gian qua, lực lượng công an đã khởi tố nhiều vụ án liên quan đến tín dụng đen, với hơn 400 bị can, trong đó có nhiều băng nhóm sử dụng công nghệ cao, thậm chí có cả đối tượng là người nước ngoài vào Việt Nam thành lập các công ty, thuê nhân viên là người Việt Nam (Hà Trang, 2024).

Tín dụng đen hoạt động rất phức tạp và biến tướng theo sự phát triển của công nghệ. Tín dụng đen tồn tại dưới nhiều hình thức như hụi, họ do cá nhân làm trung gian huy động vốn và cho vay nặng lãi; hoặc núp bóng các công ty cầm đồ, đòi nợ thuê, công ty tài chính. Đặc biệt, các tổ chức tín dụng đen núp bóng công ty tài chính cho vay trực tuyến đang ngày càng phổ biến.

Chính vì vậy, việc nâng cao nhận thức của cộng đồng thông qua giáo dục tài chính là rất cần thiết nhằm nâng cao dân trí tài chính, giúp người dân hiểu rõ hơn về các kiến thức liên quan, tiếp cận công cụ tài chính an toàn, quản lý tài chính cá nhân hiệu quả và giảm thiểu rủi ro từ tín dụng đen và các hình thức lừa đảo, đặc biệt là lừa đảo trực tuyến.

2. Khái niệm giáo dục tài chính

Sự phát triển công nghệ đã tạo điều kiện đổi mới về kênh thị trường, truyền thông và hoạt động kinh doanh với người dùng, mặt khác cũng giúp giảm chi phí hoạt động kinh doanh. Việc bãi bỏ một số quy định trong thị trường tài chính tạo điều kiện phát triển nhiều dịch vụ tài chính mới, đặc biệt là dịch vụ tài chính số. Theo đó, sự phức tạp của các loại dịch vụ tài chính trong thời đại mới sẽ khiến nhiều người tiêu dùng gặp rắc rối khi muốn hiểu rõ và sử dụng các dịch vụ này (Braunstein và Welch, 2002). Sự hiểu biết không đầy đủ có thể dẫn đến những quyết định không phù hợp hoặc đẩy người tiêu dùng tránh xa các dịch vụ tài chính, chỉ vì họ sợ sự phức tạp (Kumelj, 2010).

Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng người tiêu dùng nói chung không hiểu đúng về các vấn đề tài chính và những lý thuyết cơ bản của nền kinh tế. Theo Atkinson và Messy (2012), tại tất cả các quốc gia được khảo sát, tỉ lệ người dân thiếu kiến thức và hiểu biết về các thuật ngữ tài chính là rất cao. Do đó có thể khẳng định rằng giáo dục tài chính là rất cần thiết và quan trọng đối với mọi các quốc gia. Đặc biệt, kể từ sau cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu, giáo dục tài chính đã được quốc tế công nhận như một kỹ năng sống quan trọng cho mỗi cá nhân (Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế - OECD, 2012). Vì vậy, ngày càng nhiều quốc gia xây dựng chiến lược và triển khai các chương trình giáo dục tài chính phù hợp nhằm nâng cao dân trí tài chính cho người dân.

Tại Việt Nam, Quyết định số 149/QĐ-TTg ngày 22/01/2020 của Thủ tướng Chính phủ về việc phê duyệt Chiến lược tài chính toàn diện quốc gia đến năm 2025, định hướng đến năm 2030, với mục tiêu tổng quát: “Mọi người dân và doanh nghiệp đều được tiếp cận và sử dụng an toàn, thuận tiện các sản phẩm, dịch vụ tài chính phù hợp nhu cầu, với chi phí hợp lý, do các tổ chức được cấp phép cung ứng một cách có trách nhiệm và bền vững”. Để thực hiện mục tiêu này, cần triển khai đồng bộ nhiều giải pháp chính sách, trong đó giáo dục tài chính là một giải pháp rất quan trọng cần thực hiện thường xuyên.

Theo OECD và INFE (2012), giáo dục tài chính là quá trình giảng dạy kiến thức, kỹ năng, thái độ và giá trị tài chính, cho phép người học đưa ra các quyết định tài chính thông minh và hiệu quả trong đời sống hằng ngày. World Bank (2013) nhấn mạnh rằng, giáo dục tài chính giúp cá nhân hiểu và vận dụng các khái niệm tài chính cơ bản, từ đó đưa ra quyết định đúng đắn và cải thiện an sinh kinh tế. Quỹ Tiền tệ quốc tế - IMF (2019) cũng khẳng định, giáo dục tài chính đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao hiểu biết tài chính cho người dân, giúp họ quản lý tài sản cá nhân hiệu quả hơn và giảm thiểu rủi ro tài chính.

Theo Nguyễn Thùy Linh (2013), giáo dục tài chính không chỉ dừng lại ở việc gia tăng kiến thức, cung cấp thông tin, mà còn bao gồm cả xây dựng kỹ năng cho người tiêu dùng và dịch chuyển chúng thành hành động cụ thể, tiến tới sự thay đổi hành vi tài chính một cách hiệu quả.

Trần Thị Phương Nam (2017) cho rằng, giáo dục tài chính là một kỹ năng sống thiết yếu, cần được phát triển từ sớm trong cuộc đời của mỗi con người. Các chương trình nâng cao năng lực tài chính cho người trưởng thành luôn có sẵn ở tất cả các giai đoạn cuộc sống. Mục tiêu của giáo dục tài chính là giúp người tiêu dùng có khả năng tiếp cận thông tin tài chính một cách toàn diện, đáng tin cậy và kịp thời.

Như vậy, có nhiều cách diễn đạt về giáo dục tài chính, nhưng nhìn chung, nội hàm của giáo dục tài chính đều là các hành động của một chủ thể nhất định tác động tới người tiêu dùng/nhà đầu tư nhằm mục đích gia tăng hiểu biết tài chính, từ đó người tiêu dùng/nhà đầu tư có thể đưa ra các quyết định và hành vi phù hợp. Giáo dục tài chính là quá trình nâng cao dân trí tài chính thông qua việc thông tin, hướng dẫn hoặc tư vấn khách quan (Trịnh Thị Lạc, 2023).

3. Vai trò của giáo dục tài chính trong giảm thiểu rủi ro tài chính và phòng, chống tín dụng đen

3.1. Tín dụng đen

Theo khoản 4 Điều 4 Luật Các tổ chức tín dụng (TCTD) năm 2024, cấp tín dụng là việc thỏa thuận để tổ chức, cá nhân sử dụng một khoản tiền hoặc cam kết cho phép sử dụng một khoản tiền theo nguyên tắc có hoàn trả bằng nghiệp vụ cho vay, chiết khấu, cho thuê tài chính, bao thanh toán, bảo lãnh ngân hàng, thư tín dụng và các nghiệp vụ cấp tín dụng khác.

Tuy nhiên, hiện nay không có văn bản pháp luật nào quy định cụ thể khái niệm về tín dụng đen. Trên thực tế, tín dụng đen có thể hiểu là một hình thức cho vay với lãi suất cao hơn quy định của pháp luật do các tổ chức, cá nhân không đăng ký kinh doanh, không được sự cấp phép của nhà nước thực hiện. Đây còn được gọi là cho vay nặng lãi.

Đặc điểm cơ bản của tín dụng đen là lãi suất cho vay rất cao, có trường hợp vượt gấp hàng chục, thậm chí hàng trăm lần so với lãi suất ngân hàng. Thủ tục vay thường đơn giản, nhanh chóng hơn nhiều so với các TCTD chính thức. Người vay có thể được yêu cầu có tài sản bảo đảm hoặc không, giao dịch chủ yếu dựa trên lòng tin hoặc các “quy tắc ngầm”, thường chỉ là thỏa thuận miệng hoặc hợp đồng viết tay, trong đó không ghi rõ mức lãi suất nhằm lách luật. Khi phát sinh mâu thuẫn trong quan hệ vay mượn thì các đối tượng cho vay thường dùng các biện pháp trái pháp luật hoặc thực hiện các hành vi phạm tội để đòi nợ hoặc thuê đòi nợ, siết nợ.

Tín dụng đen ngày càng đa dạng, phức tạp và biến tướng tinh vi, nhất là trong bối cảnh nền kinh tế đang số hóa mạnh mẽ. Thực tế cho thấy, nhiều vụ vỡ nợ do tín dụng đen đã gây thiệt hại nghiêm trọng về kinh tế cho các gia đình và kéo theo nhiều hệ lụy xã hội đáng lo ngại.

Ngày 25/4/2019, Thủ tướng Chính phủ ban hành Chỉ thị số 12/CT-TTg về tăng cường phòng ngừa, đấu tranh với tội phạm và vi phạm pháp luật liên quan đến hoạt động “tín dụng đen”. Qua 5 năm thực hiện Chỉ thị số 12/CT-TTg (2019 - 2024), lực lượng công an đã khởi tố 3.473 vụ án/6.879 bị can liên quan đến tín dụng đen. Tính riêng 6 tháng thực hiện Công điện số 766/QĐ-TTg ngày 24/8/2023 của Thủ tướng Chính phủ về việc tăng cường các giải pháp phòng ngừa, ngăn chặn, xử lý hoạt động "tín dụng đen" đã khởi tố 793 vụ án/1.296 bị can, chủ yếu là tội cho vay nặng lãi trong giao dịch dân sự - là tội phạm nguồn, từ đó ngăn chặn các hậu quả phát sinh từ tín dụng đen như giết người, bắt giữ người trái pháp luật, cố ý gây thương tích...

Tín dụng đen hiện nay diễn biến ngày càng phức tạp, với nhiều phương thức, thủ đoạn mới, tinh vi, sử dụng công nghệ cao, hoạt động núp bóng doanh nghiệp và đan xen trên nhiều lĩnh vực, địa bàn. Một số đối tượng nước ngoài đến Việt Nam thành lập, thu mua hoặc thuê người Việt Nam đứng tên doanh nghiệp có chức năng cầm đồ, tư vấn, kinh doanh tài chính; sau đó tuyển nhân viên vận hành các ứng dụng và website cho vay nặng lãi với lãi suất lên tới trên 1.000%/năm. Ngoài ra, các đối tượng còn thành lập doanh nghiệp như công ty tài chính, công ty luật rồi mua lại các khoản nợ xấu, nợ khó đòi, sau đó gọi điện, nhắn tin đe dọa nhằm cưỡng đoạt tài sản.

Lợi dụng sự phát triển của công nghệ, các đối tượng cho vay nặng lãi lập ra các website, trang mạng xã hội như Facebook, Zalo và các ứng dụng vay tiền trực tuyến để tiếp cận người vay và cho vay với lãi suất “cắt cổ”. Các hành vi này đã gây ra nhiều hệ lụy nghiêm trọng, ảnh hưởng đến an ninh trật tự và an toàn xã hội.

3.2. Rủi ro tài chính

Rủi ro tài chính là bất kỳ dạng rủi ro nào liên quan đến tài chính. Có nhiều nghiên cứu về rủi ro tài chính của các tác giả khác nhau, tập trung vào những khía cạnh như rủi ro tài chính cá nhân, rủi ro doanh nghiệp, rủi ro thị trường và rủi ro hệ thống tài chính. Trong đó, rủi ro tài chính cá nhân là nguy cơ một cá nhân gặp khó khăn do quản lý tài chính yếu kém, biến động kinh tế, mất thu nhập hoặc các yếu tố bất ngờ như bệnh tật, tai nạn hay khủng hoảng kinh tế, có thể dẫn đến mất khả năng chi trả, không thể trả nợ đúng hạn hoặc không đạt được mục tiêu tài chính dài hạn.

Willis (2008) cho rằng, rủi ro tài chính cá nhân không chỉ đến từ việc thiếu kiến thức tài chính mà còn từ các yếu tố khách quan như sự phức tạp của thị trường tài chính. Tác giả cho rằng chỉ riêng giáo dục tài chính không đủ giúp giảm rủi ro tài chính cá nhân nếu không có các cơ chế bảo vệ khác.

Theo Lusardi và Mitchell (2011), thiếu dân trí tài chính là nguyên nhân chính dẫn đến rủi ro tài chính cá nhân, đặc biệt trong việc lập kế hoạch hưu trí. Những người thiếu kiến thức tài chính dễ đưa ra quyết định sai lầm, dẫn đến nợ xấu và thiếu hụt tài chính sau khi nghỉ hưu.

Rủi ro tài chính xảy ra có thể do nhiều nguyên nhân, nhưng một trong những nguyên nhân đáng lo ngại và trở thành xu hướng là lừa đảo trực tuyến. Lừa đảo trực tuyến đã trở thành một vấn nạn toàn cầu, với số lượng vụ việc gia tăng mạnh mỗi năm.

Tại Việt Nam, các thủ đoạn lừa đảo qua mạng đã trở nên đa dạng và phức tạp, từ việc giả mạo các cơ quan nhà nước đến việc tạo lập các trang web và tài khoản mạng xã hội giả mạo để thu hút sự quan tâm của người dân. Các hình thức lừa đảo trực tuyến phổ biến bao gồm: (i) Tội phạm sử dụng tin nhắn SMS, email hoặc cuộc gọi giả mạo từ ngân hàng, cơ quan thuế, công an, viện kiểm sát, tòa án để yêu cầu người dùng cung cấp thông tin cá nhân, mã OTP; (ii) Kẻ xấu sử dụng công nghệ Deepfake để tạo ra nhiều video giả mạo hình ảnh và giọng nói của các nhân vật có uy tín. Các cuộc gọi giả danh sử dụng giọng nói của người thân hoặc lãnh đạo doanh nghiệp, khiến nạn nhân dễ dàng tin tưởng và bị lừa; (iii) Lừa đảo đầu tư các dự án giả mạo trong lĩnh vực tiền điện tử và ngoại hối đã lôi kéo hàng trăm nghìn người tham gia; (iv) Tội phạm lợi dụng các ứng dụng hẹn hò hoặc mạng xã hội để xây dựng mối quan hệ, sau đó lừa tiền thông qua các câu chuyện giả mạo như cần hỗ trợ tài chính khẩn cấp, đóng phí vận chuyển khi nhận quà...

Ngoài các hành vi lừa đảo chiếm đoạt tài sản trên không gian mạng, còn nhiều hình thức lừa đảo khác như: Lừa đảo thông qua việc quyên góp từ thiện, đăng bán hàng qua mạng rồi yêu cầu người mua đặt cọc nhưng không giao hàng; giả danh nhân viên ngân hàng, trung tâm thông tin tín dụng hoặc tư vấn tài chính, yêu cầu chuyển tiền từ thẻ tín dụng sang tiền mặt. Các đối tượng sử dụng phần mềm tạo cuộc gọi và tư vấn chủ thẻ, sau đó sử dụng biện pháp kỹ thuật rút hết tiền trong hạn mức thẻ tín dụng.

Lừa đảo tài sản, đặc biệt là lừa đảo trực tuyến, không chỉ gây tổn thất tài chính mà còn làm suy giảm niềm tin của công chúng vào các nền tảng số, gây hoang mang, lo lắng, ảnh hưởng đến tâm lý nạn nhân. Đồng thời, lừa đảo trực tuyến còn tác động tiêu cực đến sự phát triển kinh tế - xã hội và an ninh quốc gia.

Để bảo vệ người dân trước rủi ro tài chính và phòng, chống tín dụng đen, giáo dục tài chính đóng vai trò quan trọng, cần thiết trong việc phát triển dân trí tài chính.

3.3. Vai trò giáo dục tài chính trong giảm thiểu rủi ro tài chính và phòng, chống tín dụng đen

Thứ nhất, giáo dục tài chính trang bị kiến thức quản lý tiền bạc, giúp người dân biết cách lập ngân sách, kiểm soát chi tiêu, hình thành thói quen tiết kiệm, lập quỹ dự phòng để ứng phó với các tình huống bất ngờ như thất nghiệp, bệnh tật, tai nạn, qua đó, giảm nguy cơ rơi vào bẫy tín dụng đen dẫn đến mất khả năng trả nợ.

Thứ hai, người có kiến thức tài chính sẽ dễ dàng nhận diện các mô hình lừa đảo như đa cấp tài chính hay các hình thức đầu tư cam kết lợi nhuận cao. Họ cũng biết cách đa dạng hóa danh mục đầu tư để giảm thiểu rủi ro mất trắng tài sản. Ngoài ra, có kiến thức tài chính sẽ giúp họ quản lý nợ hiệu quả, tránh vay nợ quá mức thông qua việc tính toán khả năng trả nợ trước khi vay, lựa chọn gói vay phù hợp và áp dụng các phương pháp trả nợ hợp lý để giảm bớt gánh nặng tài chính.

Thứ ba, việc cung cấp kiến thức về sản phẩm, dịch vụ tài chính có sẵn trên thị trường chính thức giúp người dân lựa chọn các sản phẩm, dịch vụ phù hợp với nhu cầu của bản thân, đồng thời hạn chế sự phát triển của thị trường tài chính phi chính thức. Người dân sẽ hiểu rõ quyền lợi và nghĩa vụ của mình trong các giao dịch tài chính, từ đó bảo vệ bản thân khỏi các hoạt động lừa đảo và chủ động tố giác các hành vi vi phạm pháp luật đến cơ quan có thẩm quyền.

Thứ tư, việc trang bị kỹ năng nhận diện và tránh xa các hình thức cho vay nặng lãi, lừa đảo trực tuyến là rất quan trọng. Điều này không chỉ giúp người dân bảo vệ tài chính cá nhân mà còn góp phần hạn chế các hệ lụy tiêu cực cho xã hội. Giáo dục tài chính cá nhân cần được đẩy mạnh để mọi người có thể tự bảo vệ mình trước những chiêu trò cho vay nặng lãi, lừa đảo trực tuyến. Những người thiếu kiến thức tài chính thường dễ bị dụ dỗ, lôi kéo bởi những lời mời vay tiền nhanh, không cần thế chấp nhưng lại có lãi suất cực kỳ cao.

Thứ năm, nâng cao nhận thức về các kênh vay vốn chính thống an toàn cũng như những sản phẩm, dịch vụ của các tổ chức tài chính hoạt động hợp pháp. Thông qua giáo dục tài chính, người dân sẽ hiểu rõ hơn về các kênh vay vốn hợp pháp và an toàn, đồng thời có thông tin đầy đủ về những tổ chức hỗ trợ tài chính cho người yếu thế, từ đó giảm thiểu rủi ro tài chính và ngăn chặn tín dụng đen.

Giáo dục tài chính giúp người dân tiếp cận các ngân hàng, quỹ tín dụng, công ty tài chính uy tín, chương trình hỗ trợ tài chính vi mô với các khoản cho vay có giá trị nhỏ và lãi suất hợp lý, chương trình vay ưu đãi cho hộ nghèo để họ không phải tìm đến tín dụng đen. Đồng thời, kết hợp truyền thông và tư vấn tài chính sẽ giúp người dân hiểu rõ về quyền lợi, trách nhiệm khi vay vốn, các sản phẩm, dịch vụ phù hợp với nhu cầu cá nhân và gia đình; nhận diện thủ đoạn lừa đảo, biết cách sử dụng an toàn các dịch vụ số qua đó bảo đảm an toàn tài chính cho bản thân và gia đình.

Thứ sáu, giảm bớt bất bình đẳng tài chính trong xã hội. Hiện nay, nhiều người, đặc biệt là những người có thu nhập thấp hoặc ở vùng sâu, vùng xa còn thiếu tiếp cận với thông tin tài chính quan trọng và chính thống. Phát triển chương trình giáo dục tài chính giúp thu hẹp khoảng cách này, mang lại cơ hội phát triển tài chính bình đẳng hơn.

4. Giải pháp nâng cao hiệu quả giáo dục tài chính góp phần giảm thiểu rủi ro tài chính và phòng ngừa tín dụng đen tại Việt Nam hiện nay

Dân trí tài chính và giáo dục tài chính là yếu tố quan trọng giúp cá nhân và xã hội phát triển bền vững. Việc nâng cao hiểu biết tài chính thông qua giáo dục, chính sách hỗ trợ và công nghệ sẽ giúp người dân đưa ra quyết định tài chính thông minh hơn, từ đó thúc đẩy sự ổn định kinh tế, giảm thiểu rủi ro tài chính. Từ những phân tích trên, tác giả đề xuất một số giải pháp nâng cao hiệu quả giáo dục tài chính nhằm giảm thiểu rủi ro tài chính và phòng, chống tín dụng đen tại Việt Nam hiện nay như sau:

Một là, giáo dục tài chính trong trường học giúp nâng cao nhận thức tài chính thông qua tích hợp giáo dục tài chính vào chương trình học chính thức.

Để triển khai hiệu quả giáo dục tài chính, cần sự phối hợp chặt chẽ giữa nhà trường, gia đình và cộng đồng. Tích hợp giáo dục tài chính vào chương trình học chính thức có nghĩa là đưa các nội dung về tài chính cá nhân, tiết kiệm, đầu tư, quản lý ngân sách, tín dụng… vào các môn học hoặc xây dựng một môn học riêng trong hệ thống giáo dục chính quy. Điều này giúp học sinh được tiếp cận với kiến thức tài chính từ sớm, phát triển kỹ năng quản lý tiền bạc một cách bài bản và thực tế.

- Xây dựng môn học riêng về tài chính cá nhân: Trường học có thể mở môn học chuyên sâu về tài chính với nội dung phù hợp từng độ tuổi khác nhau. Đối với bậc tiểu học sẽ dạy các khái niệm cơ bản về tiền tệ, tiết kiệm, chi tiêu. Đối với trung học cơ sở và trung học phổ thông cần bổ sung kiến thức về lập ngân sách, tiêu dùng thông minh, quản lý nợ, tiết kiệm và đầu tư. Đối với đại học, cần trang bị kiến thức về thuế, tín dụng, kinh doanh và quản lý tài chính cá nhân, tài chính doanh nghiệp...

- Lồng ghép vào các môn học hiện có: Việc lồng ghép kiến thức tài chính vào các môn học khác nhau không chỉ giúp học sinh tiếp cận tài chính một cách tự nhiên mà còn làm cho việc học trở nên thú vị và dễ hiểu hơn. Ví dụ, đối với môn toán có thể lồng ghép dạy cách tính phần trăm tiền lãi, lạm phát, lãi suất kép, hướng dẫn lập ngân sách và so sánh giá cả khi mua sắm. Trong môn ngữ văn, nên lồng ghép phân tích các câu chuyện, tình huống tài chính trong văn học hoặc viết bài luận về tầm quan trọng trong việc quản lý tiền bạc. Còn với môn giáo dục kinh tế và pháp luật, cần đưa vào giảng dạy về trách nhiệm tài chính, tiết kiệm, đầu tư, giải thích các quyền lợi và nghĩa vụ liên quan đến tiền bạc. Hay với môn tin học, cần hướng dẫn sử dụng các ứng dụng quản lý tài chính cá nhân, giới thiệu về các nền tảng thanh toán điện tử và ngân hàng số.

- Đưa giáo dục tài chính vào hoạt động ngoại khóa, trải nghiệm thực tế: Triển khai giáo dục tài chính thông qua hoạt động ngoại khóa, trải nghiệm thực tế giúp học sinh, sinh viên tiếp thu kiến thức một cách sinh động, không chỉ hiểu lý thuyết mà còn có cơ hội áp dụng vào thực tiễn.

Hai là, sử dụng phương pháp giảng dạy thực tế và sáng tạo.

Bằng cách kết hợp các phương pháp sáng tạo, giáo dục tài chính cá nhân sẽ trở nên hấp dẫn và hữu ích hơn, bao gồm:

- Tổ chức trò chơi mô phỏng tài chính: Thay vì học lý thuyết khô khan, học sinh sẽ đóng vai, thực hành, ra quyết định tài chính trong môi trường mô phỏng. Chẳng hạn, với trò chơi quản lý ngân sách cá nhân, mỗi nhóm hoặc cá nhân được cấp một số tiền ảo để chi tiêu trong một tháng. Trò chơi này giúp học sinh lập kế hoạch tài chính cá nhân, hiểu được tầm quan trọng của tiết kiệm và dự phòng rủi ro, đưa ra quyết định tài chính khôn ngoan.

- Tham gia các dự án thực tế giúp học sinh trải nghiệm quản lý tài chính: Việc tham gia các dự án thực tế giúp học sinh không chỉ hiểu về quản lý tài chính mà còn rèn luyện tư duy đầu tư, kinh doanh, tiết kiệm và chi tiêu thông minh. Đây là nền tảng quan trọng giúp các em có một tương lai tài chính vững chắc và tránh mắc sai lầm trong cuộc sống sau này. Chẳng hạn, với dự án Hội chợ tài chính, học sinh tự lập kế hoạch, kêu gọi vốn bán sản phẩm thủ công hay đồ ăn vặt. Sau Hội chợ, tổng kết số tiền thu về, tính lợi nhuận và rút kinh nghiệm. Trò chơi này giúp học sinh hiểu về kinh doanh, lợi nhuận và rủi ro tài chính.

- Tham quan thực tế: Thông qua các đợt tham quan trụ sở làm việc của các tổ chức tài chính như ngân hàng, công ty tài chính sẽ giúp học sinh, sinh viên tiếp cận với các sản phẩm, dịch vụ tài chính, ngân hàng như mở tài khoản ngân hàng, cách gửi tiết kiệm, thanh toán không dùng tiền mặt… Ngoài ra, thông qua các chuyến tham quan, học sinh, sinh viên sẽ được gặp gỡ các chuyên gia tài chính để hiểu đúng về tiền, tín dụng, vay vốn, đầu tư; lắng nghe chia sẻ từ các doanh nhân trẻ về cách họ bắt đầu kinh doanh khởi nghiệp, cách quản lý tài chính trong thực tế...

- Mời chuyên gia tài chính chia sẻ kinh nghiệm: Thông qua việc tổ chức các workshop với chủ đề “Chi tiêu thông minh” hoặc Talkshow “ Làm sao giàu có từ sớm” có sự tham dự của chuyên gia tài chính, học sinh, sinh viên sẽ được giao lưu, giải đáp những thắc mắc về tiết kiệm, đầu tư, khởi nghiệp, biết cách lập ngân sách cá nhân hiệu quả hơn.

- Tổ chức các cuộc thi tài chính sáng tạo: Với các cuộc thi “ Nhà đầu tư mini” hay cuộc thi “ Ý tưởng khởi nghiệp”, học sinh, sinh viên được áp dụng kiến thức tài chính vào thực tế, từ đó tạo kỹ năng quản lý tiền bạc, lập kế hoạch chi tiêu, nâng cao nhận thức về tiết kiệm, đầu tư, khởi nghiệp từ sớm. Từ đó tạo động lực học hỏi về tài chính và phát triển tư duy kinh doanh.

Ba là, tăng cường ứng dụng công nghệ vào giảng dạy tài chính.

Thông qua các ứng dụng di động, phần mềm quản lý tài chính, học sinh, sinh viên có thể thực hành ngay trên nền tảng số; học qua game tài chính để hiểu về quản lý tiền bạc, đầu tư và kinh doanh; học qua video, podcast tài chính (sử dụng các kênh Youtube về tài chính như The Money Guy Show, Graham Stephan để minh họa kiến thức thực tế, tổ chức buổi thảo luận sau khi xem video để học sinh, sinh viên rút ra bài học tài chính).

Bốn là, tổ chức các khóa tập huấn, đào tạo về giáo dục tài chính cho giáo viên và phụ huynh.

Giáo dục tài chính là một kỹ năng quan trọng giúp trẻ em phát triển tư duy quản lý tiền bạc, chi tiêu hợp lý và lập kế hoạch tài chính trong tương lai. Tuy nhiên, để trẻ em có thể tiếp thu và áp dụng kiến thức này hiệu quả, giáo viên và phụ huynh - những người có ảnh hưởng lớn nhất đến sự phát triển của trẻ - cũng cần được đào tạo về giáo dục tài chính. Khi người lớn có nhận thức đúng đắn, họ sẽ truyền đạt kiến thức và thói quen tài chính tốt cho trẻ, giúp các em có tương lai tài chính vững vàng hơn. Vì vậy, cần tổ chức các khóa tập huấn cho giáo viên để họ có đủ kỹ năng giảng dạy về tài chính cũng như hướng dẫn phụ huynh cách giáo dục tài chính tại nhà, giúp trẻ hình thành thói quen tốt như tiết kiệm, chi tiêu hợp lý.

Năm là, phát triển chương trình giáo dục tài chính trong cộng đồng.

Phát triển chương trình giáo dục tài chính trong cộng đồng không chỉ giúp mỗi cá nhân quản lý tài chính hiệu quả mà còn góp phần thúc đẩy sự phát triển kinh tế bền vững. Khi mọi người có hiểu biết và kỹ năng tài chính tốt, họ sẽ có cuộc sống ổn định hơn, tránh được những rủi ro tài chính, qua đó, đóng góp tích cực cho cộng đồng cũng như nền kinh tế chung. Một số cách thức để triển khai hiệu quả và mở rộng chương trình như sau:

(i) Xây dựng các khóa học và hội thảo miễn phí tại các trung tâm cộng đồng, nhà văn hóa hoặc các doanh nghiệp… nhằm cung cấp kiến thức tài chính cơ bản cho mọi người. Đối tượng hướng đến là người trẻ tuổi, gia đình, đặc biệt là các nhóm thu nhập thấp. Để bảo đảm hiệu quả thì các chương trình đào tạo tài chính phải dành riêng cho từng nhóm đối tượng. Chẳng hạn, đối với nhóm người lao động thu nhập thấp sẽ hướng dẫn họ cách tiết kiệm, chi tiêu hợp lý và tránh vay nợ không cần thiết. Đối với học sinh, sinh viên, cần dạy về cách quản lý tiền tiêu vặt, tiết kiệm học phí và tránh nợ thẻ tín dụng. Với người cao tuổi, cần hướng dẫn họ cách quản lý tài chính khi nghỉ hưu, bảo vệ tài sản và tránh bị lừa đảo tài chính.

(ii) Tăng cường truyền thông để lan tỏa kiến thức tài chính. Thời gian qua, Ngân hàng Nhà nước (NHNN), các ngân hàng thương mại, một số bộ, ban, ngành, trường đại học... đã triển khai nhiều hoạt động truyền thông giáo dục tài chính phù hợp với từng nhóm đối tượng nhằm phổ biến kiến thức về tài chính đến người dân. Hoạt động này được triển khai dưới nhiều hình thức như: Bài phóng sự, bài viết đăng tải trên các báo hoặc website của NHNN; hình thức phim ngắn: NHNN phối hợp với Đài truyền hình Việt Nam sản xuất chương trình "Những đứa trẻ thông thái" phát trên kênh VTV24 nhằm giúp trẻ em hiểu biết về quản lý tài chính. Chương trình "Tay hòm chìa khóa" phát sóng từ ngày 07/5/2021 trên kênh VTV; các chương trình gameshow với sự tham gia của nhiều khách mời nổi tiếng cùng với những khán giả tham dự đến từ mọi miền đất nước như chương trình “Tiền khéo, tiền khôn” cung cấp cho người dân những kiến thức liên quan đến tài chính, ngân hàng; đồng thời hướng dẫn người dân cách sử dụng các sản phẩm, dịch vụ ngân hàng như chuyển tiền, thanh toán; chuỗi sự kiện Giáo dục tài chính năm 2024 với chủ đề "Đồng tiền thông thái" dành cho sinh viên đang theo học tại các trường cao đẳng, đại học khu vực Hà Nội giúp trang bị cho sinh viên những kiến thức cơ bản về tài chính, ngân hàng, giá trị của đồng tiền, hướng dẫn cách tiếp cận sản phẩm, dịch vụ ngân hàng, những lưu ý trong việc vay vốn nhằm nâng cao khả năng tiếp cận nguồn vốn chính thức, giảm thiểu tín dụng đen.

Ngoài các phóng sự, chương trình gameshow được phát sóng trên đài truyền hình quốc gia, cần tăng cường chia sẻ nhiều hơn nữa các bài viết, podcast, video về giáo dục tài chính trên mạng xã hội để thu hút sự quan tâm của cộng đồng cũng như cần tạo chiến dịch truyền thông để khuyến khích thói quen tài chính tốt như tiết kiệm, chi tiêu thông minh. Để tạo sự lan tỏa trong toàn cộng đồng, cần có sự tham gia đồng bộ của các bộ, ngành, các cấp chính quyền địa phương, tổ chức chính trị - xã hội trong truyền thông giáo dục tài chính thông qua các buổi tuyên truyền, sinh hoạt hay tổ chức các cuộc thi liên quan đến sản phẩm cho vay, dịch vụ thanh toán, hình thức lừa đảo trực tuyến… cho đoàn viên, thanh niên, hội viên hội phụ nữ. Mục đích của sự phối hợp này nhằm bảo đảm truyền thông giáo dục tài chính đến được với tất cả người dân, đặc biệt là tại địa bàn nông thôn, vùng sâu, vùng xa, người nghèo, người yếu thế. Ngoài ra, cần nêu cao tinh thần trách nhiệm của mỗi cá nhân đối với cộng đồng, thực hiện phương châm “mỗi cán bộ là một tuyên truyền viên tích cực” về giáo dục tài chính. Qua đó, góp phần tạo sự lan tỏa trong việc phòng, chống tín dụng đen, đẩy mạnh chuyển đổi số ở địa bàn vùng sâu, vùng xa.

Sáu là, cần có sự hợp tác với các ngân hàng, tổ chức tài chính và đơn vị có liên quan trong việc phổ biến kiến thức về quản lý tài chính.

Hợp tác giữa các ngân hàng, tổ chức tài chính, cơ quan công an với các chương trình giáo dục tài chính cá nhân đóng vai trò rất quan trọng trong việc nâng cao hiểu biết và kỹ năng quản lý tài chính cho người dân. Ngân hàng và các tổ chức tài chính có chuyên môn sâu về tài chính, tín dụng, quản lý rủi ro và đầu tư, do đó có thể cung cấp các chương trình đào tạo, hội thảo thực tế giúp người dân hiểu rõ hơn về cách vay vốn hợp pháp, lãi suất, quản lý nợ, tiết kiệm và đầu tư an toàn, các thủ đoạn lừa đảo khi thanh toán qua ngân hàng…

Bảy là, thành lập câu lạc bộ tài chính trong cộng đồng.

Điều này sẽ đem lại nhiều lợi ích quan trọng, giúp nâng cao nhận thức và kỹ năng tài chính cho các thành viên trong cộng đồng. Cần xây dựng môi trường học hỏi, chia sẻ kinh nghiệm, kết nối, hỗ trợ tài chính lẫn nhau, tạo cơ hội học hỏi từ các chuyên gia tài chính. Câu lạc bộ tài chính là nơi các thành viên có thể trao đổi, chia sẻ kinh nghiệm trong việc quản lý tài chính cá nhân, giúp họ tiếp cận thông tin mới, tìm hiểu các phương pháp quản lý tài chính hiệu quả, từ tiết kiệm, đầu tư, vay mượn. Ngoài ra, đây còn là nơi để các thành viên hỗ trợ nhau trong việc thực hiện các mục tiêu tài chính; hợp tác trong các hoạt động như vay mượn, đầu tư chung hoặc giúp đỡ lẫn nhau trong các tình huống tài chính khó khăn. Bên cạnh đó, các câu lạc bộ tài chính cần mời các chuyên gia tài chính, ngân hàng hoặc các nhà tư vấn đến để chia sẻ kiến thức và kinh nghiệm giúp các thành viên tiếp cận thông tin chuyên sâu và hiểu rõ hơn về các chủ đề tài chính phức tạp như đầu tư chứng khoán, bất động sản, bảo hiểm, hay kế hoạch tài chính dài hạn.

Tám là, hỗ trợ tài chính khẩn cấp và tư vấn miễn phí.

Trợ cấp tài chính khẩn cấp và tư vấn miễn phí là những biện pháp quan trọng để hỗ trợ những người gặp khó khăn về tài chính, đặc biệt trong các tình huống khẩn cấp như thiên tai, bệnh tật, hoặc các vấn đề tài chính đột xuất. Để hỗ trợ tài chính khẩn cấp và tư vấn miễn phí thực sự hiệu quả, cần định nghĩa rõ ràng về trường hợp khẩn cấp thông qua thiết lập các tiêu chí xác định ai là người đủ điều kiện nhận trợ giúp tài chính khẩn cấp, từ đó tránh việc trợ giúp bị lạm dụng hoặc phân bổ không công bằng. Bên cạnh đó, trợ giúp tài chính cần được giải quyết nhanh chóng để bảo đảm tính khẩn cấp. Quy trình xét duyệt và phân bổ tiền cần được đơn giản, giảm bớt thủ tục hành chính; có sự phối hợp chặt chẽ giữa tổ chức tài chính, cộng đồng và các tổ chức xã hội để tạo ra mạng lưới hỗ trợ vững chắc, giúp những người gặp khó khăn về tài chính vượt qua giai đoạn khó khăn và duy trì cuộc sống ổn định.

Có thể khẳng định, giáo dục tài chính đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao nhận thức và kỹ năng quản lý tài chính cá nhân, giúp giảm thiểu rủi ro tài chính và ngăn chặn tín dụng đen. Bằng cách trang bị kiến thức về quản lý thu nhập, chi tiêu, tiết kiệm và đầu tư, giáo dục tài chính giúp cá nhân đưa ra quyết định tài chính sáng suốt, tránh rơi vào bẫy vay nặng lãi. Tuy nhiên, để đạt hiệu quả tối đa, cần kết hợp giáo dục tài chính với chính sách kiểm soát tín dụng đen và thúc đẩy hệ thống tài chính lành mạnh.

Tài liệu tham khảo:

1. Anh Thơ (2023), Xóa sổ tín dụng đen bằng cách nào. https://baochinhphu.vn/xoa-so-tin-dung-den-bang-cach-nao-102231130103609347.htm

2. Atkinson, A., & Messy, F.-A. (2012), Measuring financial literacy: Results of the OECD/International Network on Financial Education (INFE) pilot study.

3. Braunstein, S., & Welch, C. (2002), Financial literacy: An overview of practice, research, and policy. Federal Reserve Bulletin. http://www.personalfinancefoundation.org/research/fle/An-Overview-of-Practice

4. Hà Trang (2024), Phát triển lành mạnh tín dụng tiêu dùng, hạn chế tín dụng đen. https://tapchinganhang.gov.vn/phat-trien-lanh-manh-tin-dung-tieu-dung-han-che-tin-dung-den-6675.html

5. Lursadi & Mitchell (2011), ‘Financial literacy around the world: An overview’, NBER Working Paper No. 17107.

6. Minh Thiện (2025), Thực trạng và xu hướng lừa đảo trực tuyến tại Việt Nam. https://naict.tttt.nghean.gov.vn/pckns/thuc-trang-va-xu-huong-lua-dao-truc-tuyen-tai-viet-nam-1378.html

7. OECD (2012), Financial education in school. OECD Publications. https://www.moneysmart.gov.au/

8. Thanh Lan (2017), Trẻ em Việt được dạy về quản lý tài chính trên truyền hình. https://vnexpress.net/tre-em-viet-duoc-day-ve-quan-ly-tai-chinh tren-truyen-hinh-3644990.html

9. Trịnh Thị Lạc ( 2023), Kỷ yếu Hội khảo khoa học quốc gia: Giáo dục tài chính góp phần thúc đẩy tài chính toàn diện trong thời đại công nghệ số.

10. Willis, L. E. (2008), Against financial-literacy education. Iowa L. Review, 94, 197.

11. Báo Công an nhân dân điện tử (2024), Thực hiện hiệu quả Chỉ thị 12, đẩy lùi "tín dụng đen".