Vũ Thùy Dương
Hạn mức trả tiền bảo hiểm được coi là công cụ quan trọng trong việc thực hiện chính sách bảo vệ người gửi tiền, từ đó góp phần duy trì sự ổn định của hệ thống các tổ chức tín dụng, đảm bảo phát triển an toàn, lành mạnh của hoạt động ngân hàng. Để hiểu rõ hơn về hạn mức trả tiền bảo hiểm được coi là công cụ quan trọng trong việc thực thi chính sách bảo hiểm tiền gửi (BHTG), bài viết đề cập kinh nghiệm quốc tế về hạn mức trả tiền bảo hiểm, nguyên tắc xác định hạn mức và một số khuyến nghị chính sách về hạn mức trả tiền bảo hiểm tại Việt Nam.
Hạn mức trả tiền bảo hiểm - kinh nghiệm quốc tế
Theo báo cáo của Hội đồng ổn định tài chính (FSB), việc xác định hạn mức cần đảm bảo cân bằng giữa việc bảo vệ người gửi tiền, góp phần ổn định tài chính và duy trì kỷ luật thị trường. Hạn mức trả tiền bảo hiểm phù hợp phải thỏa mãn đồng thời hai yếu tố: Một là, hạn mức phải đủ cao để bảo vệ đại đa số người gửi tiền, đặc biệt là những người gửi tiền nhỏ, có hiểu biết hạn chế. Hai là, hạn mức phải đủ thấp để những người gửi tiền lớn không chạy theo các hành vi rủi ro, chạy đua tìm kiếm ngân hàng trả lãi suất cao nhất mặc dù bản thân người gửi tiền biết ngân hàng đó có rủi ro cao hơn.
Chính sách BHTG nói chung và chính sách hạn mức BHTG nói riêng có tác động rất lớn tới sự ổn định của hệ thống tài chính - ngân hàng. Chính vì vậy, nhiều quốc gia điều chỉnh hạn mức linh hoạt theo tình hình phát triển kinh tế - xã hội của mỗi quốc gia.
Trên thực tế, cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu vừa qua đã khiến cho nhiều nước phải tăng hạn mức trả tiền bảo hiểm, tiêu biểu như Mỹ đã tăng từ 100.000 USD lên 250.000 USD, EU từ 50.000 Euro lên 100.000 Euro, trong đó một số nước áp dụng bảo đảm toàn bộ (Đức, Áo, Thái Lan, Singapore…).
Trên thế giới, ở thời kỳ khủng hoảng, khi niềm tin vào hệ thống ngân hàng bị suy giảm, các nước đều đồng loạt nâng hạn mức trả tiền bảo hiểm như một sự phản ứng chính sách kịp thời, hiệu quả. Trong giai đoạn khủng hoảng, hầu hết các nước đều lựa chọn tăng hạn mức trả tiền bảo hiểm hoặc bảo đảm toàn bộ vì một số lý do sau:
Thứ nhất, trong giai đoạn khủng hoảng, sự thay đổi của tỉ lệ lạm phát ảnh hưởng đến giá trị thực của hạn mức và khiến nó không còn phù hợp với mục tiêu chính sách công.
Thứ hai, việc tăng hạn mức sẽ giúp củng cố niềm tin của người gửi tiền vào các ngân hàng, qua đó ngăn chặn tình trạng rút tiền hàng loạt và tăng cường sự ổn định của hệ thống tài chính ngân hàng, tránh làm trầm trọng thêm khủng hoảng.
Thứ ba, mục tiêu quan trọng nhất của BHTG cũng như chính sách hạn mức trả tiền bảo hiểm là bảo vệ số đông người gửi tiền. Bởi thế, trong thời kỳ khủng hoảng, nhiều quốc gia áp dụng bảo đảm toàn bộ để có thể bảo vệ người gửi tiền tốt nhất.
Như vậy, hạn mức trả tiền bảo hiểm phù hợp có thể hỗ trợ duy trì kỷ luật thị trường, cũng như hỗ trợ hoạt động của các cơ quan quản lý, giám sát trong nỗ lực xây dựng hệ thống ngân hàng hoạt động an toàn, lành mạnh.
Nguyên tắc xác định hạn mức BHTG
Nhằm đạt được sự cân bằng hợp lý giữa bảo vệ người gửi tiền, ổn định tài chính và kỷ luật thị trường, Nguyên tắc 8 về Hạn mức Bảo hiểm trong Bộ nguyên tắc cơ bản sửa đổi của Hiệp hội BHTG quốc tế (IADI) năm 2014 và Hướng dẫn nâng cao về phát triển hệ thống BHTG hiệu quả tháng 3/2013 đưa ra khuyến nghị với các tổ chức BHTG như sau: Các nhà hoạch định chính sách phải xác định rõ ràng mức độ và phạm vi BHTG. Hạn mức nên có giới hạn, đáng tin cậy và bảo hiểm cho phần lớn người gửi tiền nhưng phải đảm bảo có một tỷ lệ đáng kể giá trị tiền gửi không được bảo hiểm để tuân theo kỷ luật
thị trường.
Hạn mức BHTG cần phù hợp với các mục tiêu chính sách công và các đặc điểm thiết kế có liên quan của hệ thống BHTG, bao gồm quá trình trả tiền bảo hiểm và các nỗ lực về nhận thức công chúng.
IADI hướng dẫn cụ thể cách thức thiết lập hạn mức BHTG như sau:
Thứ nhất, việc xác định hạn mức trả tiền phù hợp có thể liên quan đến một quá trình cân bằng các mục tiêu chính sách của các nước với chi phí của chính sách đó. Điều được IADI lưu ý trong hướng dẫn nâng cao của mình là hạn mức trả tiền bảo hiểm phải được thiết lập phù hợp với các mục tiêu chính sách, theo đó phần lớn người gửi tiền tại các ngân hàng có nguy cơ bị xử lý được bảo vệ toàn bộ, trong khi phần lớn giá trị các khoản tiền gửi có xu hướng tuân theo kỷ luật thị trường. Với việc sử dụng dữ liệu về số lượng người gửi tiền được bảo hiểm và tỷ lệ tổng giá trị tiền gửi được bảo hiểm theo các hạn mức bảo hiểm khác nhau (tất cả các khoản tiền gửi/người gửi tiền đủ điều kiện được bảo hiểm), các cơ quan có thẩm quyền có thể thiết lập hạn mức bảo hiểm để bảo vệ nhiều người gửi tiền nhất có thể, trong khi để lại một lượng lớn giá trị tiền gửi không được bảo hiểm. Hạn mức bảo hiểm mục tiêu có thể dao động khoảng 90 - 95% tổng số người gửi tiền.
Bên cạnh đó, còn có một số yếu tố khác có thể ảnh hưởng đến việc lựa chọn hạn mức bảo hiểm, chẳng hạn như nguồn quỹ sẵn có, giai đoạn phát triển kinh tế, mối liên kết với các nước láng giềng, hoặc sự tồn tại của nhiều hệ thống BHTG trong một quốc gia.
Tính hợp lý của hạn mức bảo hiểm có thể được xác định trong bối cảnh của mạng an toàn tổng thể. Nếu ở mức quá thấp, những người gửi tiền tương đối nhỏ có thể rút tiền ồ ạt khi xảy ra sự cố đối với ngân hàng của họ. Nếu hạn mức là quá cao, những người gửi tiền qui mô lớn sẽ không quan tâm đến rủi ro của ngân hàng, do đó không duy trì được kỷ luật thị trường và các ngân hàng sẽ chấp nhận những hoạt động có rủi ro cao hơn, gây nên rủi ro đạo đức. Trong cả hai trường hợp, khuôn khổ xử lý ngân hàng hiệu quả và giám sát vững mạnh có thể giúp hạn chế một số tác động tiêu cực của hạn mức.
Thứ hai, cơ quan có thẩm quyền ước lượng giá trị tiền gửi có nguy cơ rủi ro và khả năng đổ vỡ. Các phương pháp ước lượng có thể mang tính kỹ thuật (chẳng hạn như giá trị chịu rủi ro hoặc xác suất đổ vỡ ngân hàng) hoặc trực tiếp hơn (như bảo hiểm được một số lượng nào đó các ngân hàng có quy mô nhỏ và vừa).
Thứ ba, sau khi xác định số tiền tối đa của các khoản tiền gửi có nguy cơ rủi ro, các cơ quan có thẩm quyền phải xác định xem có một cơ chế cấp vốn đáng tin cậy để chi trả không. Nếu cần, các cơ quan có thẩm quyền sẽ phát triển cơ chế cấp vốn để đảm bảo đủ nguồn chi trả sẵn có. Hầu hết các cấu trúc xây dựng quỹ bao gồm sự kết hợp giữa cơ chế cấp vốn trước, cấp vốn sau và cấp vốn dự phòng khẩn cấp. Theo cơ chế cấp vốn trước, quy mô phù hợp của quỹ và các mức phí cần thiết để xây dựng quỹ theo thời gian phải được xác định. Theo cơ chế cấp vốn sau, việc xây dựng quỹ đảm bảo cần có tính thanh khoản. Tất cả các cơ chế cấp vốn cần phải tính đến các kế hoạch cấp vốn dự phòng khẩn cấp.
Nếu nguồn quỹ không có sẵn hoặc quá nhỏ đối với một đất nước, hạn mức bảo hiểm cần phải giảm xuống hoặc thu hẹp lại. Giảm hạn mức bảo hiểm hoặc phạm vi bảo hiểm có thể làm giảm các yêu cầu góp vốn. Tuy nhiên, hạn mức bảo hiểm thấp hơn cũng có thể dẫn đến nguy cơ cao hơn về việc rút tiền hàng loạt của người gửi tiền khi xảy ra khủng hoảng ngân hàng.
Ngoài ra, hạn mức bảo hiểm thực tế hiệu quả có thể giảm theo thời gian và phải được xem xét thường xuyên. Theo thời gian, lạm phát có thể làm giảm giá trị thực của hạn mức BHTG, cấu phần và quy mô của các khoản tiền gửi có thể thay đổi và các công cụ tiền gửi mới có thể được cung cấp. Do đó, việc đánh giá mức độ phù hợp của phạm vi và hạn mức bảo hiểm định kỳ là cần thiết.
Hạn mức BHTG tại Việt Nam và một số khuyến nghị chính sách
Những năm qua, trong bối cảnh nền kinh tế và hệ thống ngân hàng Việt Nam có những bước phát triển đáng kể, thu nhập của người dân tăng lên, hạn mức trả tiền bảo hiểm cũng nhiều lần được điều chỉnh để phù hợp hơn với thực tế. Cụ thể, tại Nghị định 89/1999/NÐ-CP của Chính phủ về BHTG ngày 01/9/1999 đã quy định số tiền bảo hiểm được trả cho tất cả các khoản tiền gửi (gồm cả gốc và lãi) của một cá nhân tại một tổ chức tham gia BHTG, tối đa là 30 triệu đồng. Sau 5 năm hoạt động, đến năm 2005, tại Nghị định 109/2005/NÐ-CP ngày 24/8/2005 sửa đổi Nghị định 89/1999/NÐ-CP, Chính phủ đã nâng hạn mức trả tiền bảo hiểm lên 50 triệu đồng để phù hợp với sự thay đổi của điều kiện kinh tế - xã hội ở Việt Nam. Và mới đây nhất, theo Quyết định số 21/2017/QÐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ, từ ngày 05/8/2017, hạn mức trả tiền bảo hiểm đã được nâng từ 50 triệu đồng Việt Nam lên mức 75 triệu đồng Việt Nam. Việc điều chỉnh này được đánh giá là cần thiết nhằm phát huy hiệu quả của chính sách BHTG, bảo vệ tốt hơn quyền lợi của người gửi tiền.
Hiện nay, BHTGVN là thành viên trong mạng an toàn tài chính quốc gia, một trong những công cụ của Chính phủ trong việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người gửi tiền, góp phần duy trì sự ổn định của hệ thống các tổ chức tín dụng (TCTD), bảo đảm sự phát triển an toàn, lành mạnh của hoạt động ngân hàng. Tính đến cuối năm 2016, đã có 1.267 tổ chức tham gia BHTG (tăng 12,4% so với 2008), bao gồm 96 ngân hàng, 1.168 quỹ tín dụng nhân dân và 3 tổ chức tài chính vi mô. Số người gửi tiền được bảo hiểm là hơn 47,86 triệu người, với số tiền gửi được bảo hiểm lên tới trên 3,5 triệu tỷ đồng. Tại các phòng giao dịch, chi nhánh của các TCTD, đều được gắn thông điệp “Quyền và lợi ích hợp pháp của người gửi tiền được Chính phủ cam kết bảo vệ” đặt cùng với Giấy chứng nhận tham gia BHTG.
Quy định về chi trả được phản ảnh ở Luật BHTG và các văn bản hướng dẫn thi hành. Cụ thể trong Luật BHTG được Quốc hội Việt Nam thông qua ngày 18/6/2012 và có hiệu lực từ ngày 01/01/2013 nêu rõ, quyền và nghĩa vụ của người được BHTG, tổ chức tham gia BHTG và tổ chức BHTG được quy định tại Điều 11, 12, 13. Các nội dung về trả tiền bảo hiểm như thời điểm phát sinh nghĩa vụ, thời hạn hạn mức, thủ tục trả tiền bảo hiểm, số tiền bảo hiểm được trả và xử lý số tiền gửi vượt hạn mức trả tiền được quy định từ Điều 22 - 27. Trong đó, Điều 27 nêu rõ quy định xử lý số tiền gửi vượt hạn mức trả tiền bảo hiểm: “Số tiền gửi của người được bảo hiểm tiền gửi bao gồm tiền gốc và tiền lãi vượt quá hạn mức trả tiền bảo hiểm sẽ được giải quyết trong quá trình xử lý tài sản của tổ chức tham gia BHTG theo quy định của pháp luật”. Tuy nhiên, mới đây, có một số ý kiến đại biểu Quốc hội đề xuất, kiến nghị Quốc hội xem xét và có các quy định cụ thể hơn trong luật, trong đó hàm ý là biện pháp đặc biệt, có thể là chi trả tiền gửi cao hơn mức quy định để đảm bảo quyền lợi của người gửi tiền và đảm bảo an toàn hệ thống trong từng trường hợp đặc biệt và tùy vào điều kiện ngân sách trong từng trường hợp cụ thể.
Việc điều chỉnh hạn mức trả tiền bảo hiểm từ 50 triệu đồng lên 75 triệu đồng là một trong số các động thái chính sách nhằm nâng cao hiệu quả bảo vệ người gửi tiền. Ðây cũng được coi như một cam kết mạnh mẽ của Chính phủ trong việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người gửi tiền. Trong giai đoạn hiện nay, mức chi trả BHTG nâng lên 75 triệu đồng là tương đối hợp lý. Tuy nhiên, xét trong dài hạn, hạn mức trả tiền bảo hiểm cần được tiếp tục xem xét xây dựng được một lộ trình thích hợp hơn để điều chỉnh tương xứng với các khuyến nghị của IADI và điều kiện thực tiễn Việt Nam.
Thứ nhất, định kỳ đánh giá và điều chỉnh hạn mức BHTG trên cơ sở tuân thủ nguyên tắc 8
với các tiêu chí cơ bản về hạn mức trong Bộ nguyên tắc cơ bản phát triển mô hình BHTG hiệu quả của IADI. IADI cho rằng, hạn mức bảo hiểm thực tế hiệu quả có thể giảm theo thời gian và phải được xem xét thường xuyên. Theo thời gian, lạm phát có thể làm giảm giá trị thực của hạn mức BHTG, cấu phần và quy mô của các khoản tiền gửi có thể thay đổi và các công cụ tiền gửi mới có thể được cung cấp. Do đó, việc đánh giá mức độ phù hợp của phạm vi và hạn mức bảo hiểm định kỳ là cần thiết. Những điều chỉnh này có thể tiến hành mà không dự tính trước hoặc có thể được thực hiện tự động, chẳng hạn như thông qua các chỉ số. Các quốc gia có lịch sử lạm phát cao có thể xác định hạn mức bảo hiểm theo các đơn vị chỉ số nhằm duy trì giá trị thực của hạn mức BHTG.
Thứ hai, tăng cường vai trò của BHTGVN trong mạng an toàn tài chính quốc gia, góp phần thúc đẩy hiệu quả quá trình tái cơ cấu các TCTD giai đoạn 2016 - 2020
Trong hơn hai thập kỷ qua, thế giới đã chứng kiến hàng loạt các cuộc khủng hoảng tài chính, qua đó chứng minh vai trò đặc biệt quan trọng của mạng an toàn tài chính. Một trong những cơ sở quan trọng hình thành mạng an toàn tài chính là thực tế các chính phủ có xu hướng phải gánh chịu những khoản chi phí rất lớn để giải cứu các ngân hàng và đảm bảo ổn định hệ thống tài chính. Nhằm giảm thiểu nguy cơ cho hệ thống và hạn chế tối đa chi phí xử lý khủng hoảng, các quốc gia trên thế giới đã tích cực thành lập và triển khai hoạt động mạng an toàn tài chính.
Mạng an toàn tài chính là hệ thống các cơ quan có trách nhiệm giám sát, duy trì ổn định hệ thống tài chính, ngăn ngừa khủng hoảng tại các nước và các cơ chế, công cụ được các cơ quan thực hiện nhằm đạt được mục tiêu trên. Theo thông lệ quốc tế, mạng an toàn tài chính của các nước thường bao gồm: Bộ Tài chính, Ngân hàng Trung ương, Cơ quan giám sát tài chính, Tổ chức BHTG và một số cơ quan khác.
Trong mạng an toàn tài chính, BHTG có chức năng đảm bảo duy trì niềm tin của người gửi tiền với vai trò giám sát, cảnh báo sớm, xử lý ngân hàng đổ vỡ góp phần đảm bảo an toàn hệ thống, qua đó đóng góp tích cực và chủ động vào việc ngăn ngừa và xử lý khủng hoảng. Như vậy, tổ chức BHTG có vai trò quan trọng trong việc bảo vệ người gửi tiền (vi mô) và ổn định hệ thống tài chính (vĩ mô).
Thứ ba, tiếp tục đẩy mạnh các hoạt động tuyên truyền để tăng cường hiểu biết về BHTG, đặc biệt là tuyên truyền tới các đối tượng ở vùng nông thôn. Tại chi nhánh, phòng giao dịch của các thành viên phải có đầy đủ thông tin cơ bản về chính sách BHTG thông qua chứng nhận BHTG được niêm yết công khai để người gửi tiền hiểu rõ quyền lợi của mình được bảo đảm. Đặc biệt là tuyên truyền, giải thích để ổn định tâm lý người dân, không gây xáo trộn an ninh, trật tự trên các địa bàn. Công tác tuyên truyền về vai trò và trách nhiệm của BHTG có ý nghĩa rất quan trọng đến việc nâng cao nhận thức của dân chúng nói chung và người gửi tiền nói riêng, phổ biến kiến thức cho người gửi tiền và kiến thức chung về tài chính cá nhân sẽ góp phần đưa các chính sách về BHTG vào cuộc sống.
Tài liệu tham khảo:
1. IADI (2014), Core Principles for effective Deposit Insurance Systems;
2. IADI (2014, 2015), Surveys on Deposit Insurance;
3. Quốc hội Việt Nam (2012), Luật số 06/2012/QH13 về BHTG;
4. Nghị định 68/2013/NÐ-CP quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành Luật BHTG;
5. Quyết định số 21/2017/QÐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ về hạn mức trả tiền bảo hiểm;
6. BHTGVN (01/2017), Báo cáo tổng kết của BHTGVN năm 2016;
7. www.iadi.org; www.fsb.org.
(Tạp chí Ngân hàng số 22, tháng 11/2017)
https://tapchinganhang.gov.vn
