Phòng, chống rửa tiền trong giao dịch tài sản mã hóa: Kinh nghiệm quốc tế và khuyến nghị đối với Việt Nam

Tóm tắt: Bài viết phân tích cơ sở pháp lý và yêu cầu phòng, chống rửa tiền đối với giao dịch tài sản mã hóa trong bối cảnh Việt Nam triển khai thí điểm thị trường tài sản mã hóa, tập trung vào khả năng kết nối giữa cơ chế báo cáo “chuyển tiền điện tử” theo Thông tư số 27/2025/TT-NHNN ngày 15/9/2025 của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam (NHNN) hướng dẫn thực hiện một số điều của Luật Phòng, chống rửa tiền và Quy tắc truyền kèm thông tin tối thiểu trong giao dịch tài sản mã hóa (Quy định du lịch tiền điện tử - Travel Rule). Nghiên cứu đối chiếu kinh nghiệm của Liên minh châu Âu (EU), Singapore và Vương quốc Anh về thực thi Travel Rule, nhằm rút ra các mô hình khả dụng cho giai đoạn thí điểm tại Việt Nam và một số khuyến nghị triển khai.

Từ khóa: Phòng, chống rửa tiền, tài sản mã hóa, Travel Rule, EBA 2024, PSN02 Singapore, FCA Vương quốc Anh.

ANTI - MONEY LAUNDERING IN CRYPTO ASSET TRANSACTIONS: INTERNATIONAL EXPERIENCES AND POLICY RECOMMENDATIONS FOR VIETNAM

Abstract: This article examines the legal foundations and anti-money laundering requirements applicable to crypto asset transactions in the context of Vietnam’s pilot implementation of crypto asset market, focusing on the potential linkage between the reporting mechanism for “electronic fund transfers” under Circular No. 27/2025/TT-NHNN dated 15 September 2025 of the State Bank of Vietnam, which guides the implementation of several provisions of the Anti–Money Laundering Law, and the minimum information transmission rule for crypto asset transactions (Travel Rule). The study compares the implementation of the Travel Rule in the European Union (EU), Singapore, and the United Kingdom, with a view to identifying feasible models for Vietnam’s pilot phase and proposing several implementation recommendations.

Keywords: Anti-money laundering, crypto asset, Travel Rule, EBA 2024, PSN02 Singapore, UK FCA.

1. Đặt vấn đề

Trong bối cảnh thị trường tài sản mã hóa ở Việt Nam đang tăng trưởng rất nhanh xét theo cả quy mô giao dịch và mức độ phổ cập trong đời sống tài chính, yêu cầu hoàn thiện khung phòng, chống rửa tiền trở nên cấp bách hơn bao giờ hết, bởi các chỉ dấu khách quan cho thấy Việt Nam vừa nằm trong nhóm quốc gia có giá trị giao dịch trên chuỗi (on-chain) rất lớn, ước khoảng 220 - 230 tỉ USD trong giai đoạn từ tháng 7/2024 đến tháng 6/2025, tương đương bình quân hơn 600 triệu USD mỗi ngày (tổng hợp từ các bản tin chính thống trích nguồn Chainalysis), vừa tiếp tục được Lực lượng đặc nhiệm tài chính quốc tế ghi nhận thuộc diện giám sát tăng cường với các hạng mục hành động còn phải hoàn tất (FATF, 2025).

Trên bình diện pháp lý trong nước, trục quy phạm nền tảng của Luật Phòng, chống rửa tiền năm 2022 đã được NHNN cụ thể hóa bằng Thông tư số 27/2025/TT-NHNN có hiệu lực từ ngày 01/11/2025. Trong đó, đáng chú ý là cơ chế báo cáo đối với giao dịch chuyển tiền điện tử nêu rõ ngưỡng từ 500 triệu đồng đối với giao dịch trong nước và ngưỡng từ 1.000 USD đối với giao dịch có yếu tố nước ngoài, kèm bộ thông tin tối thiểu phải đi cùng giao dịch, qua đó nâng chuẩn truy vết dòng tiền khi va chạm giữa hệ tài sản số và hệ tiền pháp định (NHNN, 2025).

Song song với trục giám sát dựa trên rủi ro trong lĩnh vực ngân hàng, ngày 09/9/2025, Chính phủ đã ban hành Nghị quyết số 05/2025/NQ-CP về thí điểm thị trường tài sản mã hóa trong thời hạn 5 năm, mở ra hành lang thử nghiệm có kiểm soát cho việc chào bán, phát hành và tổ chức giao dịch tài sản mã hóa, đồng thời dự liệu cơ chế cấp phép và giám sát các nhà cung cấp dịch vụ tài sản mã hóa (virtual asset service providers - VASP) với yêu cầu tuân thủ phòng, chống rửa tiền như một điều kiện tiên quyết để tham gia thị trường (Chính phủ, 2025).

Tuy vậy, chính sách vẫn giữ nguyên nguyên tắc ổn định tiền tệ khi duy trì khuôn khổ theo Nghị định số 52/2024/NĐ-CP ngày 15/5/2024 của Chính phủ quy định về thanh toán không dùng tiền mặt, trong đó xác định rõ phạm vi phương tiện thanh toán hợp pháp và cấm hành vi phát hành, cung ứng, sử dụng các phương tiện thanh toán bất hợp pháp; hệ quả là việc sử dụng tiền mã hóa như phương tiện thanh toán vẫn là hành vi bị cấm, cần được phân biệt rạch ròi với giao dịch tài sản mã hóa trong khuôn khổ thí điểm có cấp phép nêu trên (Chính phủ, 2024).

Ở lớp chuẩn mực quốc tế, Khuyến nghị 15 của Lực lượng đặc nhiệm hành động tài chính (FATF) và Bản giải thích kèm theo yêu cầu các quốc gia đưa tài sản mã hóa và VASP vào phạm vi điều chỉnh của pháp luật phòng, chống rửa tiền, trong đó hạt nhân là Travel Rule (Quy tắc truyền kèm thông tin tối thiểu về người khởi tạo và người thụ hưởng trong mỗi giao dịch tài sản mã hóa để phục vụ nhận biết và truy vết), và các bản cập nhật năm 2024 - 2025 tiếp tục nhấn mạnh tình trạng chậm trễ nội luật hóa quy tắc này trên phạm vi toàn cầu (FATF, 2024; FATF, 2025).

Từ những biến chuyển đồng thời ở cả ba tầng nêu trên, câu chuyện đặt ra cho nghiên cứu là khả năng “dịch” các nghĩa vụ hiện hành của Luật Phòng, chống rửa tiền năm 2022 và Thông tư số 27/2025/TT-NHNN thành yêu cầu vận hành cụ thể, khả thi và có thể kiểm chứng đối với VASP trong bối cảnh thí điểm, bao quát đầy đủ các điểm tiếp xúc rủi ro như nạp rút bằng tiền pháp định, chuyển khoản nội địa và xuyên biên giới, hay giao dịch giữa các ví do người dùng tự quản; nếu thiết kế và thực thi được cơ chế đó một cách thấu đáo, Việt Nam vừa có thể giảm thiểu đáng kể khả năng bị lợi dụng hệ tài sản mã hóa để hợp thức hóa nguồn tiền bất hợp pháp, vừa củng cố hồ sơ thực thi trước FATF, tạo tiền đề để thu hẹp thời gian lưu lại trong danh sách giám sát tăng cường (FATF, 2025; NHNN, 2025).

2. Khung lý luận về phòng, chống rửa tiền trong giao dịch tài sản mã hóa

Theo FATF, tài sản mã hóa là biểu thị giá trị có thể giao dịch hoặc chuyển nhượng trên môi trường số và có thể được sử dụng cho mục đích thanh toán hoặc đầu tư; còn nhà cung cấp dịch vụ tài sản mã hóa là tổ chức kinh doanh một hoặc nhiều dịch vụ liên quan đến tài sản mã hóa như trao đổi, chuyển giao, lưu ký hay phát hành, và do đó phải chịu điều chỉnh bởi các nghĩa vụ phòng, chống rửa tiền và tài trợ khủng bố theo Khuyến nghị 15 của FATF, kèm Bản giải thích ban hành từ năm 2019 và được cập nhật bằng Hướng dẫn năm 2021 (FATF, 2021). Các cập nhật năm 2024 nhấn mạnh tiếp yêu cầu quản lý có cấp phép hoặc đăng ký, giám sát hiệu quả theo cách tiếp cận dựa trên rủi ro, và thu hẹp khoảng cách thực thi giữa các quốc gia (FATF, 2024).

Trọng tâm kỹ thuật của chuẩn FATF đối với tài sản mã hóa/VASP là Travel Rule, theo đó, mỗi giao dịch tài sản mã hóa khi di chuyển giữa hai tổ chức cung ứng dịch vụ phải kèm bộ thông tin tối thiểu về người khởi tạo và người thụ hưởng để hệ thống tài chính có thể nhận biết, sàng lọc và truy vết nguồn - đích khi cần thiết; về tinh thần, đây chính là sự mở rộng nguyên tắc đã áp dụng nhiều năm cho “chuyển tiền điện tử” trong lĩnh vực ngân hàng sang không gian tài sản số, với các chi tiết thực thi như ngưỡng áp dụng, trường dữ liệu bắt buộc, cách xử lý giao dịch thiếu thông tin và cách truyền/nhận thông tin qua các kênh bảo mật (FATF, 2024). Tài liệu cập nhật năm 2025 của FATF tiếp tục ghi nhận mức độ triển khai Travel Rule trên phạm vi toàn cầu còn chưa đồng đều và yêu cầu các nước tăng tốc nội luật hóa, kiến tạo cơ chế chia sẻ thông tin giữa khu vực ngân hàng, đơn vị phân tích trên chuỗi và khối VASP (FATF, 2025).

Trong hệ thống EU, Quy định (EU) 2023/1113 đã hợp nhất khung thông tin kèm theo chuyển tiền và mở rộng sang chuyển tài sản tiền mã hóa, đặt ra nghĩa vụ rất cụ thể cho nhà cung cấp dịch vụ: Xác định và truyền đi các trường thông tin tối thiểu, kiểm tra sự đầy đủ/chính xác của thông tin đến, từ chối hoặc báo cáo khi thông tin thiếu hoặc nghi ngờ, cùng với yêu cầu lưu trữ và hợp tác với cơ quan chức năng; từ góc nhìn kỹ thuật, văn bản này “vận hành hóa” Travel Rule trên nền hạ tầng thanh toán và dịch vụ tài chính sẵn có của EU, tạo điểm tham chiếu quan trọng cho các quốc gia đang xây dựng thí điểm thị trường tài sản mã hóa (European Parliament & Council, 2023). Ủy ban Ngân hàng châu Âu (EBA) đã ban hành Hướng dẫn 2024 để giúp các tổ chức xác định dấu hiệu “thiếu hoặc không đầy đủ” của thông tin kèm theo, chuẩn hóa quy trình xử lý và thiết lập kiểm soát nội bộ, với ngày áp dụng từ cuối năm 2024, qua đó bít các điểm mù tác nghiệp khi Travel Rule đi vào thực tế (EBA, 2024).

Ngoài EU, một số cơ quan quản lý dẫn đầu ở châu Á và châu Âu cũng đã “đóng khung” yêu cầu tương tự theo bối cảnh của mình. Tại Singapore, Cơ quan Tiền tệ Singapore (MAS) ban hành Notice PSN02 cho dịch vụ token thanh toán số (digital payment token service) và Hướng dẫn cho PSN02, nhấn mạnh các nghĩa vụ nhận biết khách hàng, giám sát giao dịch và truyền/nhận thông tin giao dịch tài sản số theo rủi ro; đây là ví dụ điển hình về cách một thị trường tài chính mở áp dụng Travel Rule cùng yêu cầu kiểm soát kỹ thuật ở tầng doanh nghiệp (MAS, 2024, 2025). Ở Vương quốc Anh, Cơ quan Quản lý Tài chính (FCA) công bố kỳ vọng thực thi Travel Rule đối với doanh nghiệp tiền điện tử (crypto) từ ngày 01/9/2023, trong đó có yêu cầu đánh giá rủi ro khi giao dịch với đối tác ở các khu vực pháp lý có tiêu chuẩn thấp hơn và cơ chế xử lý khi thông tin bắt buộc chưa thể truyền đầy đủ; điều này cho thấy tính liên thông quốc tế của Travel Rule đòi hỏi cơ chế “điểm đến đáng tin cậy” ngay từ thiết kế (FCA, 2023).

Trong tranh luận chính sách trong nước, một số tác giả đã nhấn mạnh yêu cầu đưa tiền ảo, tài sản ảo và các tổ chức cung cấp dịch vụ tài sản ảo vào phạm vi điều chỉnh của Luật Phòng, chống rửa tiền như một biện pháp tất yếu để khắc phục khoảng trống pháp lý và bảo đảm phù hợp với khuyến nghị của FATF về mở rộng nhóm đối tượng báo cáo (Hà An, 2021; Gia Nguyễn, 2021). Các phân tích này cho thấy, ngay từ giai đoạn sửa đổi Luật Phòng, chống rửa tiền năm 2012, vấn đề tài sản mã hóa đã được nhận diện như một rủi ro mới nhưng cách tiếp cận khi đó chủ yếu dừng lại ở mức “ghi nhận xu hướng”, trong khi bài viết này nghiên cứu sâu hơn khi đặt tài sản mã hóa vào một chương trình thí điểm có thiết kế Travel Rule tương thích với chuẩn mực quốc tế và được thử nghiệm trực tiếp trong hệ thống tài chính chính thức.

Từ những chuẩn mực trên, có thể rút ra ba nguyên tắc lý luận định hướng cho thiết kế chính sách tại Việt Nam trong giai đoạn thí điểm. Thứ nhất, tiếp cận dựa trên rủi ro (risk-based approach - RBA) phải làm “xương sống” cho mọi nghĩa vụ đặt lên VASP, vì đặc tính phi biên giới, tốc độ và tính lập trình của giao dịch tài sản số khiến việc kiểm soát theo danh mục cứng khó khả thi; đây là điểm mà FATF đã nêu rõ từ Bản giải thích Khuyến nghị 15 và Hướng dẫn năm 2021 (FATF, 2021). Thứ hai, tương thích chức năng giữa Travel Rule và cơ chế “chuyển tiền điện tử” trong nội luật là yêu cầu kỹ thuật không thể né tránh, bởi khi các điểm lối vào (on-ramp) và lối ra (off-ramp) qua ngân hàng hoặc trung gian thanh toán, hệ thống báo cáo, sàng lọc và lưu trữ phải liền mạch theo dòng nghiệp vụ; kinh nghiệm EU cho thấy sự tương thích này đạt được nhờ quy định cấp “khung” ở mức luật/quy định, sau đó là hướng dẫn chi tiết ở mức kỹ thuật để doanh nghiệp thực hiện đồng nhất (European Parliament & Council, 2023; EBA, 2024). Thứ ba, liên thông quốc tế phải được coi là điều kiện thành công, vì Travel Rule chỉ vận hành trơn tru khi hai đầu giao dịch đều có khả năng gửi - nhận bộ dữ liệu tối thiểu với tiêu chuẩn bảo mật tương thích; do đó cơ chế thừa nhận lẫn nhau, danh mục đối tác tin cậy và quy trình xử lý khi đối tác “chưa đủ chuẩn” cần được văn bản hóa ngay từ đầu (FATF, 2024; FCA, 2023).

Về phương pháp luận, khung lý luận này lựa chọn cách “neo” vào văn bản gốc và hướng dẫn chính thức của cơ quan chuẩn mực, hạn chế tối đa việc suy đoán ngoài tài liệu; điều này giúp các kết luận và kiến nghị chính sách trong phần sau có thể kiểm chứng, đồng thời tạo cơ sở để lập bảng đối sánh giữa yêu cầu dữ liệu của Travel Rule (đầu vào, đầu ra, phương thức truyền nhận, xử lý lỗi) và các trường thông tin bắt buộc khi báo cáo giao dịch chuyển tiền điện tử trong hệ thống pháp luật hiện hành, từ đó xác định các khoảng trống cần lấp đầy trong giai đoạn thí điểm. Khi đối chiếu với lộ trình mà FATF kêu gọi trong các cập nhật 2024 - 2025, việc ưu tiên nội luật hóa những thành tố “không hối tiếc” như bộ trường dữ liệu tối thiểu, chế độ lưu trữ bắt buộc và cơ chế chia sẻ thông tin liên ngành sẽ trực tiếp cải thiện hồ sơ thực thi của Việt Nam trong quá trình giám sát tăng cường (FATF, 2024; FATF, 2025; EBA, 2024).

3. Thực trạng pháp luật Việt Nam về phòng, chống rửa tiền trong giao dịch tài sản mã hóa

Khung pháp lý về phòng, chống rửa tiền hiện hành đặt nền tảng ở Luật Phòng, chống rửa tiền năm 2022, có hiệu lực từ ngày 01/3/2023, xác lập đầy đủ cơ chế nhận biết và xác minh khách hàng, lưu giữ hồ sơ, báo cáo giao dịch đáng ngờ và khuôn khổ “chuyển tiền điện tử” làm trục kết nối giữa giám sát ngân hàng và quản trị rủi ro hệ thống thanh toán (Quốc hội, 2022). Bước cụ thể hóa đầu tiên là Nghị định số 19/2023/NĐ-CP ngày 28/4/2023 của Chính phủ hướng dẫn chi tiết một số điều của Luật Phòng, chống rửa tiền, trong đó củng cố vị trí, thẩm quyền và chế độ báo cáo cho đơn vị tình báo tài chính, đồng thời thiết kế cơ chế phối hợp liên ngành để nhận và xử lý báo cáo giao dịch có giá trị lớn, giao dịch đáng ngờ và báo cáo liên quan chuyển tiền điện tử (Chính phủ, 2023).

Sau giai đoạn đầu vận hành theo Thông tư số 09/2023/TT-NHNN ngày 28/7/2023 của Thống đốc NHNN hướng dẫn thực hiện một số điều của Luật Phòng, chống rửa tiền, NHNN đã tiếp tục ban hành Thông tư số 27/2025/TT-NHNN đồng thời thay thế Thông tư số 09/2023/TT-NHNN; qua đó “nâng cấp” tiêu chuẩn báo cáo và chuẩn hóa hạ tầng dữ liệu điện tử đối với các đối tượng báo cáo (NHNN, 2025). Về phạm vi, Thông tư số 27/2025/TT-NHNN điều chỉnh từ đánh giá rủi ro, phân loại khách hàng, quy định nội bộ, đến các chế độ báo cáo và quy định về giao dịch chuyển tiền điện tử, tạo một cấu trúc xuyên suốt cho cả khâu sàng lọc trước giao dịch và khâu báo cáo sau giao dịch (NHNN, 2025).

Điểm thay đổi có ý nghĩa trực tiếp với giám sát luồng tiền số là ngưỡng báo cáo giao dịch chuyển tiền điện tử theo Điều 9 Thông tư số 27/2025/TT-NHNN: Giao dịch trong nước phải báo cáo khi từ 500 triệu đồng trở lên hoặc ngoại tệ tương đương; còn giao dịch quốc tế phải báo cáo khi từ 1.000 USD trở lên hoặc ngoại tệ tương đương. Thông tư số 27/2025/TT-NHNN cũng quy định bộ dữ liệu tối thiểu phải có trong báo cáo, bao gồm thông tin của tổ chức tài chính khởi tạo và thụ hưởng, thông tin nhận dạng của khách hàng là cá nhân hoặc tổ chức, và thông tin định danh giao dịch để bảo đảm truy xuất nguồn gốc trong mọi trường hợp, đồng thời xác định các trường hợp không bắt buộc một số trường dữ liệu khi chuyển tiền quốc tế theo hai chiều cụ thể nhằm bảo đảm khả năng thực thi.

Về hình thức và thời hạn nộp báo cáo, Thông tư số 27/2025/TT-NHNN cũng yêu cầu gửi dữ liệu điện tử theo định dạng và cấu trúc tệp dữ liệu, với thời hạn trước 16 giờ ngày làm việc tiếp theo ngay sau ngày phát sinh giao dịch; trường hợp trùng ngày nghỉ, hạn nộp chuyển sang ngày làm việc tiếp theo (NHNN, 2025). Ngoài ra, Thông tư số 27/2025/TT-NHNN cũng đặt ngưỡng khai báo hải quan khi cá nhân xuất nhập cảnh mang kim khí quý, đá quý hoặc công cụ chuyển nhượng từ 400 triệu đồng trở lên, bổ sung thêm một “lưới lọc” tại biên giới cho các dòng tài sản rủi ro cao.

Về ranh giới pháp lý đối với việc dùng “crypto” làm phương tiện thanh toán, Nghị định số 52/2024/NĐ-CP đã tái định nghĩa toàn bộ cấu trúc phương tiện thanh toán hợp pháp, bao gồm séc, lệnh chi, ủy nhiệm chi, nhờ thu, thẻ ngân hàng và tiền điện tử là giá trị tiền đồng Việt Nam lưu trữ trên phương tiện điện tử do ngân hàng hoặc tổ chức trung gian thanh toán cung ứng; đồng thời quy định rằng phương tiện thanh toán không hợp pháp là các phương tiện không thuộc danh mục hợp pháp nêu tại khoản 10 Điều 3 của Nghị định. Trên cơ sở đó, Điều 7 Nghị định số 52/2024/NĐ-CP liệt kê nhóm hành vi bị cấm, trong đó có “phát hành, cung ứng và sử dụng các phương tiện thanh toán không hợp pháp”, tạo cơ sở pháp lý để khẳng định việc sử dụng tiền mã hóa như một phương tiện thanh toán là trái quy định, cần phân biệt với hoạt động giao dịch tài sản mã hóa trong khuôn khổ thí điểm (Chính phủ, 2024).

Ngày 09/9/2025, Chính phủ ban hành Nghị quyết 05/2025/NQ-CP cho phép thí điểm thị trường tài sản mã hóa trong thời hạn 5 năm, xác lập hành lang thử nghiệm có cấp phép cho tổ chức phát hành, tổ chức giao dịch và cung cấp dịch vụ liên quan, kèm theo điều kiện tuân thủ phòng, chống rửa tiền như một “điều kiện nền” để được tham gia thí điểm. Nghị quyết tạo điểm tựa chính sách để thiết kế cơ chế cấp phép và giám sát đối với nhà cung cấp VASP trong điều kiện thị trường chuyển động nhanh, qua đó cho phép lồng ghép các nghĩa vụ của Thông tư số 27/2025/TT-NHNN vào quy trình vận hành doanh nghiệp và kết nối với hạ tầng ngân hàng, trung gian thanh toán.

Nhìn chung, tính logic, nhất quán trong quản trị của Nghị định số 52/2024/NĐ-CP và Thông tư số 27/2025/TT-NHNN cho thấy, Nhà nước không thừa nhận tiền mã hóa như phương tiện thanh toán trong lưu thông hàng hóa dịch vụ, nhưng mở không gian thí điểm cho giao dịch tài sản mã hóa có cấp phép và có giám sát, đồng thời dùng cơ chế báo cáo chuyển tiền điện tử làm cầu nối dữ liệu giữa hệ thống ngân hàng, trung gian thanh toán với các doanh nghiệp được cấp phép trong khuôn khổ thí điểm. Ở tầng tác nghiệp, yêu cầu báo cáo trước 16 giờ ngày làm việc tiếp theo và bộ trường dữ liệu tối thiểu theo Điều 9 Thông tư số 27/2025/TT-NHNN là nền tảng để tích hợp với cổng chia sẻ dữ liệu do Cục Phòng, chống rửa tiền (FIU) vận hành, từ đó kiểm soát được các giao dịch on-ramp và off-ramp có yếu tố tiền điện tử - tiền pháp định mà khu vực ngân hàng đang xử lý (NHNN, 2025).

Về khoảng trống và thách thức thực thi, trong khi khuôn khổ hiện hành đã xác lập ranh giới rõ ràng giữa thanh toán và tài sản mã hóa, vẫn còn một số mảnh ghép cần hoàn thiện để đồng bộ với chuẩn quốc tế, bao gồm việc định nghĩa chính thức, thống nhất về tài sản mã hóa và VASP trong các văn bản dưới luật của chương trình thí điểm; việc đồng bộ “Travel Rule” với cơ chế “chuyển tiền điện tử” ở cấp dữ liệu và quy trình, bảo đảm mọi giao dịch có yếu tố quốc tế đều được truyền kèm thông tin tối thiểu; và việc nâng cấp hạ tầng báo cáo dữ liệu điện tử của khu vực tư để đáp ứng hạn nộp ngắn, khả năng chuẩn hóa trường dữ liệu và năng lực xử lý khối lượng lớn giao dịch nhỏ, liên tiếp theo đúng tinh thần của Thông tư số 27/2025/TT-NHNN (NHNN, 2025; Chính phủ, 2025).

Ở góc độ thực thi, điều đáng chú ý là ngay cả khi khung pháp lý được điều chỉnh dần theo hướng phù hợp hơn với Khuyến nghị 15 và hướng dẫn cập nhật của FATF về tài sản ảo và nhà cung cấp dịch vụ tài sản ảo, rào cản lớn nhất vẫn nằm ở năng lực hấp thụ và triển khai chính sách của hệ thống thực tế. Trong bối cảnh Việt Nam đang trong giai đoạn theo dõi tăng cường và chịu áp lực phải cải thiện nhanh điểm số tuân thủ đối với các khuyến nghị liên quan đến tài sản mã hóa, cơ quan quản lý rất dễ rơi vào “thế khó” giữa hai yêu cầu: Một mặt phải đáp ứng kỳ vọng của cộng đồng quốc tế về tốc độ ban hành văn bản và thể hiện cam kết chính trị đối với phòng, chống rửa tiền; mặt khác không thể bỏ qua thực tế là nhiều đơn vị báo cáo, kể cả ngân hàng thương mại lẫn tổ chức cung cấp dịch vụ tài sản mã hóa trong giai đoạn thí điểm, vẫn còn thiếu nguồn lực chuyên môn để hiểu sâu về công nghệ chuỗi khối, phân tích giao dịch trên chuỗi và vận hành các hệ thống tuân thủ tự động hóa. Nếu không tính đến khoảng cách này, nguy cơ xuất hiện những văn bản “đẹp trên giấy nhưng khó vận hành” là hiện hữu, nhất là khi các yêu cầu báo cáo và chia sẻ thông tin được thiết kế phức tạp hơn khả năng tiếp nhận của doanh nghiệp trong giai đoạn đầu triển khai (FATF, 2024).

4. Kinh nghiệm quốc tế về phòng, chống rửa tiền trong giao dịch tài sản mã hóa

4.1. Kinh nghiệm của EU về Travel Rule và xử lý ví tự quản

EU đã hợp nhất quy tắc kèm thông tin người khởi tạo và người thụ hưởng cho cả chuyển tiền và chuyển tài sản mã hóa trong Quy định của EU (EU) 2023/1113, có hiệu lực áp dụng từ ngày 30/12/2024, yêu cầu mọi giao dịch giữa hai nhà cung cấp dịch vụ tài sản mã hóa (CASP) đều phải kèm bộ dữ liệu tối thiểu, không đặt ngưỡng miễn trừ; riêng với giao dịch liên quan địa chỉ ví tự quản của khách hàng, CASP phải xác minh quyền sở hữu hoặc kiểm soát khi giá trị vượt 1.000 EUR, nhằm hạn chế hành vi chia nhỏ giao dịch để lẩn tránh giám sát và bảo đảm khả năng truy vết đầy đủ (European Parliament & Council, 2023).

Để doanh nghiệp thực hiện thống nhất, EBA ban hành Hướng dẫn Travel Rule (EBA/GL/2024/11) hiệu lực áp dụng từ ngày 30/12/2024, quy định chi tiết trường dữ liệu bắt buộc, cách phát hiện và xử lý trường hợp thiếu hoặc không đầy đủ thông tin, cùng thủ tục tạm giữ hoặc từ chối xử lý khi dữ liệu không đạt chuẩn; nhiều cơ quan giám sát quốc gia đã thông báo áp dụng đồng thời với giai đoạn chuyển tiếp kỹ thuật, qua đó khép khoảng trống vận hành trong năm đầu triển khai (EBA, 2024).

4.2. Kinh nghiệm của Singapore về Hướng dẫn PSN02 cho dịch vụ token thanh toán số

Tại Singapore, MAS ban hành Thông báo PSN02 áp dụng cho tổ chức cung cấp dịch vụ token thanh toán số (digital payment token service), yêu cầu nhận biết khách hàng, theo dõi giao dịch, lưu giữ hồ sơ và truyền - nhận thông tin theo mức độ rủi ro; Hướng dẫn PSN02 giải thích cụ thể cách doanh nghiệp tích hợp truyền dữ liệu giao dịch tài sản số vào hệ thống và phối hợp với cơ quan chức năng, nhấn mạnh yêu cầu sẵn sàng kỹ thuật để đáp ứng chuẩn truyền dữ liệu khi giao dịch với đối tác trong và ngoài nước (MAS, 2024; MAS, 2025; bản PSN02 cập nhật ngày 02/4/2024).

4.3. Kinh nghiệm của Vương quốc Anh về xử lý đối tác chưa tương thích

Tại Vương quốc Anh, FCA tuyên bố Travel Rule có hiệu lực với doanh nghiệp tiền điện tử tại Anh từ ngày 01/9/2023, yêu cầu thu thập, xác minh và chia sẻ thông tin người khởi tạo và người thụ hưởng khi chuyển tài sản tiền mã hóa; đồng thời, FCA nêu rõ kỳ vọng về cách quản lý giao dịch với đối tác ở khu vực pháp lý chưa áp dụng Travel Rule, cho phép tạm hoãn, tăng cường thẩm tra, hoặc từ chối giải ngân đến khi nhận đủ dữ liệu đạt mức tin cậy, nhằm hạn chế rủi ro do chênh lệch thời điểm áp dụng giữa các nước (FCA, 2023).

4.4. Nhận xét đối sánh và bài học rút ra

Từ các phân tích kinh nghiệm của các nước, đồng thời thông qua Bảng so sánh (Bảng 1), có thể đưa đến các nhận xét sau đây:

Bức tranh triển khai Travel Rule giai đoạn 2023 - 2025 cho thấy EU đặt tiêu chuẩn dữ liệu và quy trình xử lý rất chi tiết ở cấp quy định và hướng dẫn kỹ thuật, Singapore tập trung nhiều vào năng lực thực thi ngay bên trong doanh nghiệp thông qua một hệ thống hướng dẫn thao tác dễ áp dụng, còn Anh giải quyết thẳng vào rủi ro chênh lệch chuẩn giữa các khu vực pháp lý bằng bộ kỳ vọng xử lý giao dịch với đối tác chưa tương thích; khi ghép ba mảnh này lại và đặt bên cạnh cơ chế báo cáo dữ liệu điện tử trong Thông tư số 27/2025/TT-NHNN, Việt Nam có thể thiết kế ngay một lộ trình đồng bộ dữ liệu và quy trình cho giai đoạn thí điểm, trong đó có việc xây dựng cổng Travel Rule kết nối FIU với các VASP được cấp phép, ban hành bộ trường dữ liệu tối thiểu tương thích và văn bản hóa quy trình rủi ro khi tiếp nhận giao dịch từ đối tác nước ngoài chưa đủ chuẩn, qua đó giảm thiểu điểm mù ở các mắt xích on/off-ramp và tăng cường khả năng truy vết khi cần thiết (European Parliament & Council, 2023; EBA, 2024; MAS, 2024, 2025; FCA, 2023).

Nguồn: EUR-Lex về Reg. (EU) 2023/1113, EBA/GL/2024/11 (Hướng dẫn Travel Rule), MAS PSN02 và Hướng dẫn, FCA Travel Rule kỳ vọng

5. Kiến nghị cho Việt Nam về phòng, chống rửa tiền trong giao dịch tài sản mã hóa giai đoạn hiện nay

5.1. Chuẩn hóa định nghĩa và phạm vi áp dụng trong khuôn khổ thí điểm

Trong các văn bản triển khai Nghị quyết số 05/2025/NQ-CP, cần đưa ra định nghĩa vận hành, rõ ràng và nhất quán cho tài sản mã hóa và VASP, bám sát cấu trúc của FATF Khuyến nghị 15 và Bản giải thích để bảo đảm mọi dịch vụ trao đổi, chuyển giao, lưu ký, phát hành và môi giới đều thuộc phạm vi nghĩa vụ phòng, chống rửa tiền, qua đó tránh lỗ hổng phạm vi khi mô hình kinh doanh đổi mới xuất hiện trong giai đoạn thí điểm (FATF, 2025; FATF, 2024).

Việc dẫn chiếu thẳng đến Quy định (EU) 2023/1113 ở mức nguyên tắc cho các yêu cầu kèm thông tin sẽ giúp đồng bộ với chuẩn đang chi phối luồng dữ liệu xuyên biên giới tại châu Âu, nơi nhiều đối tác dịch vụ và ngân hàng thanh toán của doanh nghiệp Việt Nam đặt hạ tầng (European Parliament & Council, 2023).

5.2. Đồng bộ “Travel Rule” với chế độ “chuyển tiền điện tử” trong Thông tư số 27/2025/TT-NHNN

Ngay trong năm đầu thí điểm, nên ban hành hướng dẫn kỹ thuật quy định bộ trường dữ liệu tối thiểu đối với chuyển tài sản mã hóa giữa các VASP, sao cho tương thích với trường dữ liệu trong báo cáo giao dịch chuyển tiền điện tử mà đối tượng báo cáo phải gửi trước 16 giờ ngày làm việc tiếp theo theo Thông tư số 27/2025/TT-NHNN; danh mục trường căn bản gồm tên pháp lý hoặc họ tên, định danh khách hàng, địa chỉ liên hệ, bên khởi tạo, bên thụ hưởng, mã định danh giao dịch, thời điểm tạo lệnh và dấu vết hệ thống, đồng thời quy định cơ chế xử lý khi thông tin thiếu hoặc không đầy đủ theo tinh thần EBA/GL/2024/11 (NHNN, 2025; EBA, 2024).

Đối với giao dịch giữa hai VASP được cấp phép trong nước, nên áp dụng không có ngưỡng miễn trừ về việc kèm thông tin, tương tự EU, để chặn hành vi chia nhỏ giao dịch; riêng giao dịch liên quan địa chỉ ví tự quản của khách hàng, có thể quy định nghĩa vụ xác minh quyền sở hữu hoặc kiểm soát khi giá trị vượt một ngưỡng tham chiếu phù hợp, ví dụ 1.000 EUR khi đối chiếu giao dịch với đối tác CASP ở EU, cùng cơ chế điều chỉnh tương đương khi đối tác ở Anh hoặc Singapore yêu cầu theo chuẩn nội bộ của họ (European Parliament & Council, 2023; FCA, 2023; MAS, 2024).

5.3. Hạ tầng kỹ thuật: Cổng Travel Rule kết nối VASP↔Cục Phòng, chống rửa tiền (FIU)↔ngân hàng

FIU nên vận hành một cổng chia sẻ dữ liệu Travel Rule với hai luồng tích hợp: Luồng VASP↔VASP để truyền gói thông tin chuẩn trong thời gian thực hoặc gần thời gian thực, và luồng VASP↔ngân hàng/trung gian thanh toán để khớp dữ liệu báo cáo điện tử theo Thông tư số 27/2025/TT-NHNN; kiến trúc nên quy định định dạng máy đọc được, cơ chế xác thực, nhật ký truy cập, tiêu chuẩn mã hóa và thời hạn lưu trữ, đồng thời mở giao diện lập trình ứng dụng (API) cho doanh nghiệp thử kết nối theo kế hoạch chạy thử có giám sát (NHNN, 2025; EBA, 2024).

Cổng này cần khả năng đồng bộ với Quy định (EU) 2023/1113, giúp nhận dạng và đánh dấu các giao dịch đến từ đối tác ở EU, và một mô-đun xử lý giao dịch với đối tác chưa tương thích theo kỳ vọng quản lý của FCA, bảo đảm doanh nghiệp trong nước có căn cứ kỹ thuật để tạm hoãn, yêu cầu bổ sung hoặc từ chối khi dữ liệu không đạt chuẩn (European Parliament & Council, 2023; FCA, 2023).

5.4. Quy trình rủi ro cho đối tác chưa tương thích và xử lý “lệch pha áp dụng”

Nên văn bản hóa quy trình rủi ro khi giao dịch với đối tác nước ngoài chưa áp dụng Travel Rule hoặc áp dụng khác chuẩn, gồm bước đánh giá tối thiểu, thời hạn chờ dữ liệu bổ sung, tiêu chí tạm giữ và trả lại giao dịch, đồng thời công bố danh mục địa hạt/đối tác tin cậy cập nhật định kỳ; quy trình này cần tham chiếu trực tiếp kỳ vọng của FCA và hướng dẫn thao tác của MAS, để doanh nghiệp có thể sử dụng biện pháp giảm thiểu rủi ro nhất quán trên giao dịch xuyên biên giới (FCA, 2023; MAS, 2024, 2025).

5.5. Nâng năng lực FIU và doanh nghiệp: “KYC, KYT và phân tích on-chain”

Nên áp dụng bắt buộc công cụ KYT (know-your-transaction, theo dõi giao dịch) và phân tích trên chuỗi tại các điểm on/off-ramp giữa tiền pháp định và tài sản mã hóa, tích hợp vào quy trình nhận biết khách hàng (KYC) và theo dõi liên tục, phù hợp tinh thần cập nhật 2024 - 2025 của FATF; ở cấp FIU, cần bảng quy tắc cảnh báo chuyên biệt cho dấu hiệu chia nhỏ, trộn lẫn, chuyển tầng và nhảy chuỗi, đồng thời xây nhóm kỹ thuật phối hợp với doanh nghiệp phân tích Blockchain để hỗ trợ điều tra khi cần thiết (FATF, 2025; FATF, 2024).

5.6. Lộ trình 12 - 24 tháng gắn mốc văn bản và kỹ thuật

Từ tháng 1 - 3: Ban hành hướng dẫn kỹ thuật Travel Rule cho VASP trong khuôn khổ thí điểm, quy định bộ trường dữ liệu tối thiểu, định dạng, cơ chế truyền nhận, tham chiếu EBA/GL/2024/11, đồng thời mở cổng thử nghiệm kết nối với FIU; cập nhật quy trình nội bộ theo Thông tư số 27/2025/TT-NHNN để bảo đảm báo cáo đúng hạn (EBA, 2024; NHNN, 2025).

Từ tháng 4 - 9: Triển khai chạy thử có giám sát với nhóm VASP và ngân hàng nòng cốt, kiểm thử tình huống thiếu thông tin, giao dịch với ví tự quản và giao dịch đến từ đối tác chưa tương thích, áp dụng tạm hoãn hoặc từ chối theo tiêu chí đã ban hành, đồng thời hoàn thiện giao diện API và cơ chế nhật ký sự kiện theo yêu cầu của MAS PSN02; giai đoạn này nên công bố danh mục đối tác/địa hạt tin cậy phiên bản 1.0 (MAS, 2024; FCA, 2023).

Từ tháng 10 - 18: Mở rộng kết nối cho toàn bộ VASP được cấp phép trong thí điểm, kết nối thêm các trung gian thanh toán và ngân hàng thương mại lớn; rà soát chéo tính tương thích với đối tác ở EU theo Quy định (EU) 2023/1113, chuẩn hóa báo cáo sai sót định kỳ, nâng cấp bảng quy tắc cảnh báo và đào tạo chuyên sâu cho cán bộ tuân thủ (European Parliament & Council, 2023).

Từ tháng 19 - 24: Đánh giá độc lập mức tuân thủ, công bố chỉ số thực thi và số liệu báo cáo giao dịch thiếu/khuyết thông tin theo chuẩn EBA, đồng thời cập nhật lần hai danh mục đối tác/địa hạt tin cậy; lập hồ sơ tổng hợp phục vụ đối thoại với FATF về tiến độ đáp ứng R.15 trong bối cảnh Việt Nam đang ở danh sách giám sát tăng cường (EBA, 2024; FATF, 2025).

5.7. Chi phí tuân thủ và hệ quả không mong muốn

Đối với những VASP có quy mô lớn hoặc gắn với các tập đoàn tài chính quốc tế, việc đầu tư hệ thống theo dõi giao dịch, tích hợp cổng Travel Rule, xây dựng quy trình nhận biết và xác minh thông tin khách hàng, kết nối API với FIU hay vận hành bộ phận tuân thủ chuyên trách có thể được hấp thụ như một phần tất yếu của mô hình kinh doanh. Tuy nhiên, với các doanh nghiệp nhỏ, doanh nghiệp khởi nghiệp trong lĩnh vực tài sản mã hóa hoặc ngay cả một số tổ chức tín dụng tham gia thử nghiệm sản phẩm mới, chi phí đầu tư ban đầu và chi phí vận hành thường xuyên cho hạ tầng tuân thủ có thể làm suy giảm đáng kể biên lợi nhuận, thậm chí làm cho mô hình kinh doanh không còn khả thi nếu không được bù đắp bằng quy mô giao dịch đủ lớn. Trong trường hợp những chi phí này bị “đẩy” trực tiếp vào phí dịch vụ, người dùng có xu hướng dịch chuyển sang các kênh giao dịch phi tập trung, ví dụ các sàn giao dịch phi tập trung hoặc ví tự quản, nơi nghĩa vụ Travel Rule khó được thực thi đầy đủ, từ đó làm tăng tỉ trọng dòng tiền nằm ngoài tầm giám sát chính thức và đi ngược lại mục tiêu tăng cường minh bạch của chính sách.

Ngoài chi phí tài chính hữu hình, việc triển khai Travel Rule trong giao dịch tài sản mã hóa còn kéo theo những hệ quả không mong muốn liên quan tới quyền riêng tư dữ liệu và nguy cơ “quá đà” trong quản lý rủi ro. Mặt khác, trong điều kiện năng lực phân tích rủi ro còn hạn chế, các tổ chức báo cáo có thể lựa chọn cách tiếp cận thận trọng quá mức, ví dụ áp dụng các chính sách “de-risking” bằng cách từ chối một loạt giao dịch hoặc nhóm khách hàng được coi là rủi ro cao, thay vì áp dụng biện pháp giảm thiểu rủi ro tương xứng. Nếu xu hướng này lan rộng, một bộ phận người dùng có nhu cầu giao dịch chính đáng nhưng bị gắn nhãn rủi ro sẽ bị đẩy ra khỏi hệ thống chính thức, phải tìm đến các kênh phi chính thức hoặc ít được giám sát hơn, và hệ quả cuối cùng lại là gia tăng khoảng trống cho hoạt động rửa tiền thay vì giảm thiểu chúng. Cân bằng giữa yêu cầu tăng cường minh bạch theo chuẩn FATF và bảo đảm quyền riêng tư, khả năng tiếp cận dịch vụ tài chính chính thức của người dùng vì vậy trở thành một tiêu chí quan trọng cần được xem xét song song với các tiêu chí kỹ thuật khi thiết kế lộ trình triển khai Travel Rule ở Việt Nam.

6. Kết luận

Bài viết cho thấy khi Việt Nam bước vào giai đoạn thí điểm thị trường tài sản mã hóa thì “trục” bảo đảm an toàn hệ thống không nằm ở việc bổ sung thật nhiều quy định rời rạc mà ở năng lực kết nối nhịp nhàng giữa hai lớp nghĩa vụ đã có và sẽ có, đó là cơ chế báo cáo “chuyển tiền điện tử” trong Thông tư số 27/2025/TT-NHNN và yêu cầu truyền kèm thông tin tối thiểu theo Travel Rule dành cho giao dịch tài sản mã hóa giữa các nhà cung cấp dịch vụ, nhờ vậy mà các điểm tiếp xúc rủi ro như nạp rút bằng tiền pháp định, chuyển khoản xuyên biên giới giá trị nhỏ nhưng dày đặc, hay sử dụng địa chỉ ví tự quản đều được nhìn thấy kịp thời và xử lý theo quy trình chuẩn thay vì theo từng vụ việc riêng lẻ.

Trong bối cảnh Việt Nam đang thuộc danh sách giám sát tăng cường của FATF, việc chứng minh tiến bộ không chỉ đo bằng số lượng văn bản mà trước hết phải đo bằng mức độ vận hành thực chất của cơ chế truyền dữ liệu, tần suất và chất lượng báo cáo thiếu hoặc không đầy đủ được phát hiện và khắc phục, cùng với năng lực điều phối giữa cơ quan nhà nước và khu vực tư; nếu lộ trình đề xuất được triển khai nghiêm túc, Việt Nam có thể song hành hai mục tiêu tưởng như khó đi cùng nhau là giảm rủi ro rửa tiền gắn với tài sản mã hóa và tạo một không gian đổi mới có kiểm soát, từ đó cải thiện hồ sơ thực thi để đối thoại hiệu quả hơn với FATF trong các kỳ rà soát tiếp theo.

Tài liệu tham khảo:

1. Asia/Pacific Group on Money Laundering (APG), (2024), Mutual Evaluation Follow-up Report: Vietnam. Retrieved November 2025, from https://apgml.org/sites/default/files/2025-10/Vietnam%20FUR%20%28October%202024%20stream%29.pdf

2. Chính phủ (2023), Nghị định số 19/2023/NĐ-CP quy định chi tiết một số điều của Luật Phòng, chống rửa tiền.

3. Chính phủ (2024), Nghị định số 52/2024/NĐ-CP quy định về thanh toán không dùng tiền mặt.

4. Chính phủ (2025), Nghị quyết số 05/2025/NQ-CP về thí điểm thị trường tài sản mã hóa.

5. European Banking Authority (2024), Guidelines on information requirements in relation to transfers of funds and certain crypto-assets transfers (EBA/GL/2024/11), https://www.eba.europa.eu/sites/default/files/2024-10/a0a4c6e5-505f-4c32-b6e8-135e58c35f37/EBA%20GL%202024%2011%20-%20%20Guidelines%20on%20information%20requirements%20in%20relation%20to%20transfers%20of%20funds%20and%20certain%20crypto-assets%20transfers.xlsx

6. European Parliament & Council of the European Union (2023), Regulation (EU) 2023/1113 on information accompanying transfers of funds and certain crypto-assets, https://eur-lex.europa.eu/eli/reg/2023/1113/oj/eng

7. Financial Action Task Force (2021), Updated Guidance for a risk-based approach to virtual assets and VASPs, https://www.fatf-gafi.org/en/publications/Fatfrecommendations/Guidance-rba-virtual-assets-2021.html

8. Financial Action Task Force (2024), Virtual assets: Targeted update on implementation of the FATF Standards on VAs and VASPs, https://www.fatf-gafi.org/en/publications/Fatfrecommendations/targeted-update-virtual-assets-vasps-2024.html

9. Financial Action Task Force (2025), Jurisdictions under increased monitoring, https://www.fatf-gafi.org/en/publications/High-risk-and-other-monitored-jurisdictions/increased-monitoring-october-2025.html

10. Financial Conduct Authority (2023), FCA sets out expectations for UK cryptoasset businesses on the Travel Rule, https://www.fca.org.uk/news/statements/fca-sets-out-expectations-uk-cryptoasset-businesses-complying-travel-rule

11. Gia Nguyễn (2021), Sửa đổi Luật Phòng, chống rửa tiền “lấp” khoảng trống quản lý tiền ảo. Tạp chí Kinh tế - Tài chính, https://tapchikinhtetaichinh.vn/sua-doi-luat-phong-chong-rua-tien-lap-khoang-trong-quan-ly-tien-ao.html

12. Hà An (2021), Đưa tiền ảo, tài sản ảo vào Luật Phòng chống rửa tiền. Tạp chí Khoa học và Công nghệ Việt Nam, https://vjst.vn/dua-tien-ao-tai-san-ao-vao-luat-phong-chong-rua-tien-23705.html

13. Monetary Authority of Singapore (2024), Notice PSN02 (updated)-AML/CFT for digital payment token service, https://www.mas.gov.sg/-/media/mas-media-library/regulation/notices/amld/psn02-aml-cft-notice---digital-payment-token-service/notice-psn02-dated-2-april-2024.pdf

14. Monetary Authority of Singapore (2025), Notice PSN02 Prevention of Money Laundering and Countering the Financing of Terrorism - Digital Payment Token Service, https://www.mas.gov.sg/-/media/amld-amendments---30-june-2025/mas-notice-psn02-amendment--new.pdf

15. Thông tư số 27/2025/TT-NHNN ngày 15/9/2025 của Thống đốc NHNN hướng dẫn thực hiện một số điều của Luật Phòng, chống rửa tiền.

16. Luật Phòng, chống rửa tiền năm 2022.