Tóm tắt: Trong quá trình hoạt động chuyển đổi số ngành Ngân hàng tại Việt Nam, định danh khách hàng điện tử hay còn gọi là eKYC (Electronic Know Your Customer) đang trở thành một xu hướng phát triển tất yếu. Công nghệ này cho phép các ngân hàng tại Việt Nam cung ứng dịch vụ số hóa, nâng cao trải nghiệm của khách hàng và tối ưu hóa hoạt động, đặc biệt trong hoạt động liên quan đến tài khoản thanh toán. Thông qua thực tiễn phát sinh, bên cạnh những thành công đã đạt được vẫn còn nhiều vấn đề pháp lí cần được hoàn thiện để góp phần xây dựng hệ thống ngân hàng Việt Nam theo hướng hiện đại và ổn định.
Từ khóa: Định danh khách hàng điện tử, chuyển đổi số, tài khoản thanh toán, hoạt động ngân hàng, Việt Nam.
THE LEGAL PROVISIONS ON ELECTRONIC CLIENT IDENTIFICATION
IN THE BANKING OPERATIONS IN VIETNAM
Abstract: Electronic client identification or eKYC (Electronic Know Your Customer), is quickly emerging as an essential development trend in the digital transformation of banking sector in Vietnam. By using of this technology, Vietnamese banks are able to offer digital services, enhance client satisfaction and optimize operations; particularly, activities relating to payment accounts. In addition to the accomplishments made possible by emerging practice, there are several legal issues that need solving aimed to help Vietnam develop a modern and reliable banking system.
Keywords: Electronic customer identification, digital transformation, payment accounts, banking operations, Vietnam.
1. Đặt vấn đề
Hoạt động chuyển đổi số trong lĩnh vực ngân hàng tại Việt Nam thời gian gần đây đang bước vào giai đoạn bùng nổ khi các ngân hàng liên tục cải tiến công nghệ, kĩ thuật theo hướng hiện đại hóa. Các giải pháp công nghệ mới như điện toán đám mây, phân tích dữ liệu, trí tuệ nhân tạo (AI), công nghệ chuỗi khối (Blockchain)... được ứng dụng rộng rãi vào quy trình hoạt động của ngân hàng nhằm tăng tính hiệu quả. Trong quá trình hoạt động ngân hàng, định danh khách hàng (Know your customer - KYC) là rất quan trọng, vì chính là bước khởi đầu cho tiến trình khởi tạo giao dịch với một khách hàng, bắt nguồn từ việc mở tài khoản thanh toán. Việc xác định chủ thể giao dịch và những thông tin dữ liệu kèm theo sẽ có vai trò cầu nối cho những phát sinh và giao dịch về sau. Trong quá trình số hóa, việc phát triển KYC truyền thống thành KYC điện tử (eKYC) là điều hết sức cần thiết.
Ngân hàng Nhà nước Việt Nam (NHNN) cũng đã đưa ra hành lang pháp lí cho hoạt động này nhằm đảm bảo an ninh thông tin và sự an toàn trong hoạt động của ngân hàng. Từ chiến lược ngân hàng số đến ban hành quy định về cho phép không cần gặp mặt trực tiếp cho lần thiết lập quan hệ đầu tiên theo Nghị định số 87/2019/NĐ-CP sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 116/2013/NĐ-CP ngày 04/10/2013 của Chính phủ quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật Phòng, chống rửa tiền. Sau đó là việc NHNN cho phép các ngân hàng thương mại (NHTM) thí điểm mở tài khoản thanh toán theo quy trình eKYC cho tới việc ban hành Thông tư số 16/2020/TT-NHNN sửa đổi, bổ sung một số điều của Thông tư số 23/2014/TT-NHNN ngày 19/8/2018 của Thống đốc NHNN hướng dẫn việc mở và sử dụng tài khoản thanh toán tại tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán đề cập rõ các quy định về thủ tục mở tài khoản thanh toán bằng phương thức trực tuyến. Đây là cơ sở để bắt đầu xây dựng khung pháp lí cho eKYC, với tầm nhìn đến tương lai hoạt động rộng khắp trong hệ thống ngân hàng tại Việt Nam.
Sự phát triển của kinh tế - xã hội với quá trình số hóa đã kéo theo sự xuất hiện của nhiều đối tượng tội phạm tinh vi, tội phạm công nghệ. Trong khi đó, lĩnh vực ngân hàng là một trong các lĩnh vực có vai trò quan trọng trong nền kinh tế quốc gia, với hệ thống dữ liệu và nguồn lực tài chính khổng lồ, nếu bị xâm nhập bởi các loại hình tội phạm này, sẽ gây ra hậu quả, tổn thất rất lớn. Do đó, cần phải liên tục cải cách pháp lí trong phân mảng hoạt động của ngân hàng, việc hoàn thiện cơ chế eKYC trong hoạt động tài khoản thanh toán là nhiệm vụ tất yếu, nhằm tận dụng, khai thác xu hướng phát triển theo hướng hiện đại của thị trường và phòng ngừa nguy cơ xâm nhập dữ liệu, an toàn thông tin khách hàng của hệ thống ngân hàng. Bên cạnh nội dung tổng quan về pháp luật eKYC trong hoạt động tài khoản thanh toán, bài viết mang đến góc nhìn về thực trạng hiện nay để đưa ra những đề xuất xây dựng khung pháp lí về eKYC trong lĩnh vực ngân hàng.
2. Khái quát về eKYC trong hoạt động tài khoản thanh toán
Theo cách hiểu sơ bộ, eKYC nghĩa là việc xác định và xác minh các thông tin liên quan đến danh tính khách hàng so với những thông tin mà họ cung cấp thông qua cách thức điện tử, điển hình như video call, công nghệ AI xác thực khuôn mặt, nhận diện kí tự quang học, thông tin sinh trắc học... Các phương thức điện tử này sẽ giúp đọc dữ liệu và trích xuất thông tin cá nhân tức thời với cơ sở dữ liệu tập trung về danh tính của cá nhân khách hàng. Hình thức này cho phép khách hàng thực hiện được giao dịch với ngân hàng mà không cần gặp mặt hay tới trực tiếp chi nhánh/phòng giao dịch của ngân hàng mà có thể thực hiện tại bất cứ đâu, chỉ cần có phương tiện công nghệ hiện đại (máy tính bảng, điện thoại thông minh...). Căn cứ dùng để định danh khách hàng cá nhân hiện nay chủ yếu là chứng minh nhân dân/căn cước công dân/hộ chiếu dựa trên các đặc điểm bảo mật của các loại hình giấy tờ tùy thân này và so sánh khuôn mặt khách hàng với hình ảnh trên giấy tờ đó.
Tại Việt Nam, cách hiểu về eKYC trong pháp luật hình thành thông qua các quy định cho phép sử dụng, áp dụng và triển khai số hóa điện tử trong quá trình thực hiện cung ứng dịch vụ tài khoản thanh toán hay các giao dịch trong lĩnh vực ngân hàng. Theo quy định tại Luật Các tổ chức tín dụng (TCTD) năm 2010, sửa đổi, bổ sung năm 2017 quy định về ba hoạt động ngân hàng, trong đó có “cung ứng dịch vụ thanh toán qua tài khoản”1. Theo đó, hoạt động này được hiểu là “việc cung ứng phương tiện thanh toán; thực hiện dịch vụ thanh toán séc, lệnh chi, ủy nhiệm chi, nhờ thu, ủy nhiệm thu, thẻ ngân hàng, thư tín dụng và các dịch vụ thanh toán khác cho khách hàng thông qua tài khoản của khách hàng”2. Khái niệm về tài khoản thanh toán được quy định tại khoản 22 Điều 4 Luật Các TCTD năm 2010: “Tài khoản thanh toán là tài khoản tiền gửi không kì hạn của khách hàng mở tại ngân hàng để sử dụng các dịch vụ thanh toán do ngân hàng cung ứng”3.
eKYC trong hoạt động tài khoản thanh toán tại ngân hàng thường xuất hiện trong các giao dịch chính yếu như mở tài khoản thanh toán, thay đổi hay cập nhật thông tin tài khoản và các giao dịch thanh toán như: Chuyển tiền, rút tiền về tài khoản, đáo hạn tiền gửi... mang lại tiện ích cho cả ngân hàng và khách hàng; giúp tự động hóa quy trình điền thông tin, rút ngắn thời gian xác thực khách hàng và đơn giản hóa quy trình tiếp nhận khách hàng; từ đó, tiết kiệm được chi phí hoạt động cho ngân hàng.
Nhìn chung, eKYC trong hoạt động tài khoản thanh toán giúp ngân hàng thu thập thông tin khách hàng, nắm rõ được dữ liệu khách hàng đi kèm với các phát sinh liên quan đến việc mở và sử dụng tài khoản thanh toán. Trong trường hợp xảy ra gian lận thông tin hay xuất hiện các giao dịch thanh toán gian lận có thể giúp ngân hàng và cơ quan chức năng truy xuất dữ liệu một cách nhanh chóng. eKYC phối hợp hoạt động với hệ thống và các ứng dụng điện tử của ngân hàng dựa trên cơ chế xác minh thông tin là có thật, giúp minh bạch trong giao dịch và sử dụng dữ liệu giao dịch. Việc áp dụng eKYC cho hoạt động tài khoản thanh toán cho phép tất cả các hồ sơ và dữ liệu được lưu trữ trong hệ thống ngân hàng đang phục vụ khách hàng. Do đó, khi xuất hiện hành vi lạm dụng thông tin tài khoản nhằm thực hiện các khoản thu lợi bất chính hoặc hoạt động bất hợp pháp xảy ra, đều có thể được truy trở lại cho cá nhân hoặc các bên liên quan đến các giao dịch hoặc sử dụng dịch vụ đó.
3. Thực trạng pháp luật về eKYC trong hoạt động tài khoản thanh toán tại Việt Nam
3.1. Quy định của pháp luật hiện nay
Nhìn vào thực tiễn chuyển đổi số trong lĩnh vực ngân hàng hiện nay, việc cải tiến, nâng cấp và ứng dụng eKYC vào hệ thống hoạt động khi cung ứng dịch vụ tài khoản thanh toán của ngân hàng là xu hướng tương lai, phù hợp với sự phát triển của lĩnh vực ngân hàng tại các quốc gia trên thế giới. Hầu hết các ngân hàng đã, đang thực hiện việc chuyển đổi sang ngân hàng số mà việc số hóa quá trình KYC là điều bắt buộc, hơn nữa, đây là một trong những yếu tố quyết định đến hoạt động của TCTD trong kỉ nguyên mới. Quá trình chuyển đổi KYC sang eKYC hiện tại còn khá phức tạp, mất thời gian, cần nhiều nhân sự duy trì hoạt động và tốn kém. Trong thời gian qua, tại Việt Nam đã có ban hành và cập nhật sửa đổi các văn bản pháp luật liên quan đến vấn đề này.
Trước đây, việc mở và sử dụng tài khoản thanh toán tại các tổ chức cung ứng dịch vụ trung gian thanh toán đã được quy định tại Nghị định số 101/2012/NĐ-CP ngày 22/11/2012 của Chính phủ về thanh toán không dùng tiền mặt (được sửa đổi, bổ sung bởi Nghị định số 80/2016/NĐ-CP ngày 01/7/2016), Thông tư số 23/2014/TT-NHNN ngày 19/8/2014 (đã được sửa đổi, bổ sung bởi Thông tư số 16/2020/TT-NHNN ngày 04/12/2020), trong đó nêu rõ đối với quy trình mở tài khoản thanh toán, tại Điều 12, Điều 14 Thông tư số 23/2014/TT-NHNN đã quy định chặt chẽ về hồ sơ, thủ tục mở tài khoản thanh toán, trong đó, các tổ chức cung ứng dịch vụ trung gian thanh toán phải áp dụng đầy đủ các biện pháp nhận biết và xác minh thông tin khách hàng mở tài khoản thanh toán, đảm bảo tuân thủ quy định về phòng, chống rửa tiền4. Đồng thời, Điều 5, Điều 6 của Thông tư số 23/2014/
TT-NHNN quy định chặt chẽ về quy trình mở và sử dụng tài khoản thanh toán: (i) Quy định rõ quyền và nghĩa vụ của chủ tài khoản thanh toán, tổ chức cung ứng dịch vụ trung gian thanh toán; (ii) Quy định về các hành vi bị cấm trong mở, sử dụng tài khoản thanh toán bao gồm mở hoặc duy trì tài khoản nặc danh, mạo danh, chủ tài khoản thanh toán không được cho thuê, cho mượn tài khoản thanh toán của mình và không được sử dụng tài khoản thanh toán để thực hiện cho các giao dịch nhằm mục đích rửa tiền, tài trợ khủng bố, lừa đảo, gian lận hoặc các hành vi vi phạm pháp luật khác5.
Từ năm 2018, Thống đốc NHNN đã ban hành Quyết định số 2617/QĐ-NHNN ngày 28/12/2018 ban hành Kế hoạch hành động của ngành Ngân hàng thực hiện Chỉ thị số 16/CT-TTg của Thủ tướng Chính phủ về tăng cường năng lực tiếp cận cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư đến năm 2020 và định hướng đến năm 2025. Một trong những mục tiêu NHNN đưa ra là, các quy trình phải được tự động hóa 35% vào năm 2025, bên cạnh đó, trong nhóm giải pháp triển khai còn cho thấy các TCTD chủ động ứng dụng các giải pháp công nghệ trong eKYC. Cơ sở pháp lí đầu tiên tại Việt Nam tạo tiền đề cho việc ứng dụng giải pháp eKYC là Nghị định số 87/2019/NĐ-CP ngày 14/11/2019 của Chính phủ về sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 116/2013/NĐ-CP ngày 04/10/2013 của Chính phủ quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật Phòng, chống rửa tiền. Theo đó, khoản 5 Điều 1 Nghị định số 87/2019/NĐ-CP quy định theo hướng trao quyền cho tổ chức, cá nhân khi giao dịch với khách hàng có thể “được quyết định gặp mặt trực tiếp hoặc không gặp mặt trực tiếp khách hàng khi lần đầu thiết lập mối quan hệ. Trường hợp không gặp mặt trực tiếp khách hàng, đối tượng báo cáo phải đảm bảo có các biện pháp, hình thức và công nghệ để nhận biết và xác minh khách hàng”6. Quy định này khá rộng và chưa được cụ thể khi xét đối với những hoạt động ngân hàng mang tính đặc thù.
Nhằm tiếp tục cụ thể hóa quy định về eKYC trong hoạt động mở tài khoản thanh toán, Thống đốc NHNN đã ban hành Thông tư số 16/2020/TT-NHNN ngày 04/12/2020 sửa đổi, bổ sung một số điều của Thông tư số 23/2014/TT-NHNN ngày 19/8/2014 của Thống đốc NHNN hướng dẫn việc mở và sử dụng tài khoản thanh toán tại tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán. Thông tư này chỉ gói gọn trong việc sửa đổi, bổ sung quy định hoạt động mở tài khoản thanh toán, một trong những phân nhánh hoạt động ngân hàng mà eKYC có thể tiếp cận. Đối với eKYC, ngoài việc tuân thủ các quy định chung về mở, sử dụng tài khoản thanh toán nêu trên, tại Thông tư số 16/2020/TT-NHNN này đã bổ sung các quy định chặt chẽ về quy trình mở tài khoản thanh toán bằng phương thức điện tử, cụ thể:
Thứ nhất, về đối tượng áp dụng: Chỉ áp dụng đối với khách hàng cá nhân là người Việt Nam, không áp dụng đối với khách hàng cá nhân là người nước ngoài và các đối tượng quy định tại điểm b, c, d khoản 1 Điều 11 Thông tư số 23/2014/TT-NHNN (bao gồm người từ đủ 15 tuổi đến chưa đủ 18 tuổi không bị mất hoặc hạn chế năng lực hành vi dân sự; người chưa đủ 15 tuổi, người hạn chế năng lực hành vi dân sự, người mất năng lực hành vi dân sự theo quy định của pháp luật Việt Nam mở tài khoản thanh toán thông qua người đại diện theo pháp luật; người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi theo quy định của pháp luật Việt Nam mở tài khoản thanh toán thông qua người giám hộ)7.
Thứ hai, về quy trình mở tài khoản thanh toán, phải đáp ứng các yêu cầu: (i) Có giải pháp, công nghệ để thu thập, kiểm tra, đối chiếu, đảm bảo sự khớp đúng giữa thông tin nhận biết khách hàng, dữ liệu sinh trắc học của khách hàng với các thông tin, yếu tố sinh trắc học tương ứng trên giấy tờ tùy thân của khách hàng; (ii) Xây dựng quy trình quản lí, kiểm soát, đánh giá rủi ro, trong đó có biện pháp ngăn chặn các hành vi mạo danh, can thiệp, chỉnh sửa, làm sai lệch việc xác minh thông tin nhận biết khách hàng trước, trong và sau khi mở tài khoản thanh toán cho khách hàng; biện pháp để kiểm tra, xác minh thông tin nhận biết khách hàng, đảm bảo khách hàng thực hiện giao dịch trên tài khoản thanh toán được mở bằng phương thức điện tử là chủ tài khoản thanh toán đó8.
Thứ ba, về hạn mức giao dịch (ghi Nợ) qua tài khoản thanh toán được mở bằng phương thức điện tử: Không vượt quá 100 triệu đồng/tháng/khách hàng9.
Bên cạnh việc ban hành các quy định áp dụng triển khai eKYC vào lĩnh vực ngân hàng, NHNN cũng đã tăng cường chỉ đạo công tác phòng, chống, ngăn ngừa hành vi gian lận liên quan đến việc mở và sử dụng tài khoản thanh toán, đặc biệt công tác hậu kiểm để kịp thời phát hiện các sai lệch thông tin định danh và dấu hiệu bất thường trong quá trình khách hàng mở và sử dụng eKYC, đây cũng là một lí giải cho việc hạn mức giao dịch thông qua tài khoản mở bằng eKYC bị giới hạn. Có thể kể đến một số quy định như: Luật Các TCTD số 47/2010/QH12 ngày 16/6/2010 quy định về công tác bảo mật thông tin khách hàng, đảm bảo an ninh, an toàn hoạt động ngân hàng; Nghị định số 117/2018/NĐ-CP ngày 11/9/2018 của Chính phủ về việc giữ bí mật, cung cấp thông tin khách hàng của TCTD yêu cầu về việc ban hành các quy định nội bộ về giữ bí mật, lưu trữ và cung cấp thông tin khách hàng của các TCTD, chi nhánh ngân hàng nước ngoài.
Thống đốc NHNN đã có Quyết định số 264/QĐ-NHNN ngày 02/3/2023 ban hành Kế hoạch năm 2023 của ngành Ngân hàng triển khai Quyết định số 06/QĐ-TTg ngày 06/01/2022 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Đề án “Phát triển ứng dụng dữ liệu về dân cư, định danh và xác thực điện tử phục vụ việc chuyển đổi số quốc gia giai đoạn 2022 - 2025, tầm nhìn đến năm 2030” (gọi tắt là “Đề án 06”). Ngày 24/4/2023, NHNN đã kí kết kế hoạch phối hợp triển khai Đề án 06 với Bộ Công an, đẩy nhanh quá trình ứng dụng các cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư (CSDLQGvDC) trong hoạt động ngân hàng. Trong đó, nổi bật là việc cho phép các TCTD được khai thác CSDLQGvDC, khai thác thông tin trên căn cước công dân gắn chíp và sử dụng tài khoản định danh điện tử (VNeID) do Bộ Công an cung cấp. Hiện nay, về ứng dụng thẻ căn cước công dân gắn chíp trong xác thực khách hàng có 40 TCTD đã và đang triển khai; về ứng dụng tài khoản định danh và xác thực VNeID có 10 TCTD đã và đang triển khai thực hiện; về làm sạch dữ liệu khách hàng mở tài khoản thanh toán tại các TCTD, có 27 TCTD đã và đang triển khai. Ngày 27/10/2023, Thống đốc NHNN đã ban hành Chỉ thị số 03/CT-NHNN yêu cầu các đơn vị thuộc NHNN, các TCTD, chi nhánh ngân hàng nước ngoài, tổ chức cung ứng dịch vụ trung gian thanh toán quán triệt và thực hiện đồng bộ, thống nhất, kịp thời, hiệu quả những nhiệm vụ, giải pháp trọng tâm trong Đề án 06. Điều này đã tác động tích cực đến quá trình ứng dụng eKYC trong hoạt động ngân hàng.
Nghị định số 13/2023/NĐ-CP ngày 17/4/2023 của Chính phủ về bảo vệ dữ liệu cá nhân chính thức có hiệu lực thi hành từ ngày 01/7/2023. Theo đó, các ngân hàng phải chịu trách nhiệm rất cao trong việc bảo vệ thông tin khách hàng do bảo vệ dữ liệu cá nhân là điều hết sức quan trọng. Trong tương lai gần, Luật Giao dịch điện tử số 20/2023/QH15 ngày 22/6/2023 đã được Quốc hội thông qua tại kì họp thứ 5, Quốc hội khóa XV sẽ có hiệu lực thi hành từ ngày 01/7/2024, góp phần đảm bảo an toàn thông tin, quyền công dân, bí mật riêng tư cho người dân. Điều này giúp các khách hàng an tâm hơn khi sử dụng các dịch vụ tại ngân hàng, thông qua đó, dữ liệu về thông tin khách hàng thông qua tài khoản thanh toán và giao dịch phát sinh với ngân hàng, bao gồm cả giao dịch thông qua hình thức eKYC đều sẽ được bảo đảm an toàn thông tin hơn. Có thể thấy, pháp luật Việt Nam đã và đang bắt kịp xu thế về chuyển đổi số trong lĩnh vực ngân hàng, tích cực xây dựng và ban hành các quy định để các cá nhân, tổ chức có liên quan trong lĩnh vực này có thể áp dụng, phát triển theo hướng hiện đại hóa hơn nữa trong thời gian tới.
3.2. Thực trạng áp dụng pháp luật hiện nay
Năm 2023, lĩnh vực ngân hàng đang trong quá trình triển khai Kế hoạch chuyển đổi số ngành Ngân hàng đến năm 2025, định hướng đến năm 2030 theo Quyết định số 810/QĐ-NHNN ngày 11/5/2021 của Thống đốc NHNN, đồng thời cũng là năm hưởng ứng thông điệp của Thủ tướng Chính phủ “Năm 2023 - năm Dữ liệu số, tạo lập và khai thác dữ liệu để tạo ra giá trị mới”. Với kế hoạch hành động cụ thể và những chuyển biến tích cực đã mang lại một số kết quả nhất định. Theo NHNN, các chỉ số thanh toán không dùng tiền mặt tăng cao về số lượng và giá trị giao dịch. Tính đến cuối năm 2023, giao dịch thanh toán không dùng tiền mặt đạt khoảng 11 tỉ giao dịch, với giá trị đạt hơn 200 triệu tỉ đồng (so với năm 2022, tăng gần 50% về số lượng). Trong đó, qua Internet đạt gần 2 tỉ giao dịch, với giá trị đạt trên 52 triệu tỉ đồng (tăng hơn 56% về số lượng và 5,80% về giá trị); qua điện thoại di động đạt hơn 7 tỉ giao dịch với giá trị đạt hơn 49 triệu tỉ đồng (tăng hơn 61% về số lượng và gần 12% về giá trị); qua phương thức QR Code đạt gần 183 triệu giao dịch, với giá trị đạt hơn 116 nghìn tỉ đồng (tăng gần 172% về số lượng và hơn 74% về giá trị); giao dịch qua ATM đạt khoảng 900 giao dịch, giá trị khoảng 2,6 triệu tỉ đồng (so với năm 2022 giảm 8,84% về số lượng và hơn 9% về giá trị).
Bước đệm cho việc tăng trưởng này là sự đẩy mạnh ứng dụng eKYC trong các hoạt động giao dịch của khách hàng liên quan đến tài khoản thanh toán nói riêng và các giao dịch ngân hàng nói chung.
Với bước đầu áp dụng eKYC trong việc xác minh danh tính khi mở tài khoản thanh toán online và từ tài khoản mở online đó, khách hàng có thể thao tác những giao dịch khác như chuyển tiền, mở sổ tiết kiệm online, thanh toán các loại hóa đơn... Đặc biệt tại một số ngân hàng có quá trình “số hóa” hiện đại hơn, đã cập nhật thêm các tính năng đăng kí khoản vay chỉ bằng phương thức điện tử trên ứng dụng ngân hàng. Mặc dù vẫn còn giới hạn về hạn mức giao dịch, song đây vẫn là tín hiệu đáng mong đợi cho quá trình chuyển đổi số của ngành Ngân hàng.
Kể từ khi NHNN cho phép các ngân hàng áp dụng phương thức eKYC trong việc mở tài khoản cho khách hàng, ngày 26/5/2023 tại Thành phố Hồ Chí Minh, trong buổi Họp báo công bố chuỗi sự kiện hưởng ứng Ngày không tiền mặt năm 2023 (16/6/2019 - 16/6/2023), Vụ Thanh toán - NHNN cho biết, trong năm qua, các dịch vụ thanh toán trực tuyến phát triển mạnh mẽ; những giải pháp thanh toán mới, hiện đại, tiết kiệm chi phí như thanh toán qua QR Code, thanh toán phi tiếp xúc (Contactless)... đã được các TCTD, tổ chức cung ứng dịch vụ trung gian thanh toán áp dụng, tích hợp vào sản phẩm, dịch vụ để nâng cao tiện ích, an toàn bảo mật, đem lại lợi ích lớn, giá trị thiết thực cho khách hàng. Nhiều dịch vụ ngân hàng được thực hiện hoàn toàn trên kênh số với quy trình, thủ tục đơn giản, nhanh chóng, có ngay kết quả. Theo đó, tính đến cuối năm 2022, có 40 ngân hàng đã triển khai chính thức quy trình mở tài khoản thanh toán eKYC với hơn 11,9 triệu tài khoản thanh toán mở bằng eKYC đang hoạt động10.
Có thể liệt kê một số ngân hàng điển hình đi đầu trong việc áp dụng eKYC trong hoạt động liên quan đến tài khoản thanh toán, cụ thể như:
NHTM cổ phần Việt Nam Thịnh Vượng (VPBank): VPBank đã xây dựng một nền tảng công nghệ sinh trắc học (biometrics) toàn diện, kết hợp với công nghệ AI và chữ kí điện tử (eSignature) trong việc triển khai eKYC. Giải pháp eKYC do VPBank phát triển cho phép ngân hàng này vượt qua mọi rào cản địa lí và thời gian để định danh khách hàng 100% online mà không cần gặp mặt trực tiếp như quy trình hiện tại. Với bước đi đột phá này, VPBank là ngân hàng đầu tiên tại Việt Nam cho phép khách hàng mở tài khoản thanh toán và thực hiện giao dịch hoàn toàn online mà không cần chờ đợi tại quầy giao dịch cùng với cơ hội trải nghiệm các sản phẩm, dịch vụ ngân hàng số của VPBank11.
NHTM cổ phần Tiên Phong (TPBank) với mô hình Livebank: Livebank giống như một mô hình giao dịch trực tuyến thông minh, tự động được ra mắt vào năm 2017. Do đó, ngay khi NHNN cho phép triển khai eKYC, TPBank là một trong những ngân hàng đi đầu áp dụng hình thức eKYC vào các máy Livebank được đặt tại nhiều trụ điểm tương tự các trụ ATM. Thông qua mô hình Livebank, khách hàng có thể làm rất nhiều giao dịch mong muốn mà không cần đến ngân hàng như chuyển tiền, rút tiền, gửi tiết kiệm, mở tài khoản thanh toán... thông qua một “giao dịch viên online” hiển thị hướng dẫn tại các điểm máy. LiveBank hoạt động 24/7, cả ngày nghỉ và lễ, tết, thủ tục mở tài khoản thanh toán bằng eKYC tại Livebank chỉ mất khoảng 5 phút, sau đó thực hiện các giao dịch khác theo ý muốn.
NHTM cổ phần Phát triển Thành phố Hồ Chí Minh (HDBank): Ngân hàng này bắt đầu áp dụng eKYC vào tháng 8/2020 nhằm kịp thời hỗ trợ khách hàng giao dịch online khi dịch Covid-19 tái bùng phát, thông qua việc cho phép khách hàng mở tài khoản iMoney ngay trên ứng dụng điện tử của ngân hàng. Để hoàn tất giao dịch mở tài khoản thanh toán, ứng dụng sẽ tự nhận dạng các thông tin và hình ảnh chụp chứng minh nhân dân/căn cước công dân và xác thực khuôn mặt là sẽ mở tài khoản chỉ trong vòng 2 phút. Sau đó, khách hàng có thể thực hiện giao dịch trực tuyến với nhiều tính năng như thanh toán hóa đơn, nạp tiền điện thoại, đặt vé tàu xe... theo nhu cầu. Sau một tháng triển khai eKYC, HDBank cho biết, đã có 35.000 khách hàng mới đăng kí iMoney trên ứng dụng điện tử của ngân hàng cùng 15.000 tài khoản đã thực hiện xác thực thông tin trực tuyến. Thống kê cho thấy, 40% khách hàng thực hiện các giao dịch online trên nền tảng ngân hàng số HDBank thường xuyên, tăng trưởng 25% so với các tháng trước khi triển khai eKYC. Số lượng khách hàng mới tăng thêm 20% từ tháng đầu triển khai eKYC12.
Hiện nay, còn rất nhiều ngân hàng tại Việt Nam đang áp dụng eKYC nhờ vào tính năng tiện lợi, nhanh chóng. Việc duy trì liên tục hoạt động ngân hàng trong giai đoạn Covid-19 vừa qua đã đặt ra rất nhiều thách thức cho các ngân hàng, đây là cơ hội cho những cải tiến công nghệ số, điển hình là việc ứng dụng eKYC vào các giao dịch điện tử cho khách hàng trải nghiệm. Khách hàng sử dụng eKYC một cách chủ động và nhanh chóng, nhờ đó không cần sự hỗ trợ quá nhiều từ phía nhân viên giao dịch tại quầy. Mặt khác, dữ liệu quản lí của eKYC được truyền theo thời gian thực và hoàn toàn tự động hóa, giúp ngân hàng xây dựng một kho dữ liệu khách hàng đồng nhất trong hệ thống nội bộ mà không cần đến nhiều sự can thiệp thủ công như trước đây, từ đó tiết kiệm được một lượng lớn chi phí cho nhân sự so với quá trình vận hành truyền thống. Đồng thời, hồ sơ khách hàng cũng được lưu trữ vĩnh viễn, khi cần đối chiếu, kiểm tra có thể nhanh chóng trích xuất và truy vết các cá nhân có lịch sử gian lận tài chính.
4. Giải pháp hoàn thiện pháp luật về eKYC
Trong quá trình triển khai ứng dụng phương thức eKYC trong hoạt động tài khoản thanh toán tại Việt Nam, bên cạnh những thành tựu đạt được của các NHTM, vẫn còn tồn tại một số vấn đề bất cập cần phải giải quyết. Nhằm giúp cho quá trình eKYC trong hoạt động ngân hàng được cải thiện hơn, cơ quan quản lí cần có thêm những cải cách pháp lí và những chính sách hỗ trợ cần thiết cho sự phát triển của eKYC tại Việt Nam.
Thứ nhất, cần ban hành những quy định chi tiết hơn cho việc sử dụng CSDLQGvDC vào hoạt động eKYC nhằm tạo thuận lợi cho ngân hàng trong quá trình định danh từng khách hàng một cách rõ ràng, tránh trùng lặp, giả mạo.
Để quá trình triển khai ứng dụng CSDLQGvDC vào hoạt động định danh khách hàng điện tử theo hướng vừa hiệu quả, vừa tránh sự tranh chấp và chiếm đoạt thông tin, cần hướng tới: Mỗi công dân chỉ có 01 số định danh cá nhân gắn với tài khoản định danh điện tử đã được xác thực khi thực hiện tạo lập tài khoản thanh toán tại ngân hàng bằng hình thức eKYC hay kể cả giao dịch tại quầy. Điều này tránh trường hợp các đối tượng lừa đảo lợi dụng thông tin bị lộ để phạm tội, công nghệ sẽ đóng vai trò giúp các ngân hàng kiểm soát quá trình giao dịch và xác minh danh tính của khách hàng.
Thứ hai, tích hợp và nâng cấp, triển khai toàn diện hệ thống một cửa điện tử NHNN sử dụng danh tính điện tử, tài khoản định danh điện tử từ dữ liệu của Bộ Công an. Cần có hành lang pháp lí cho phép chia sẻ dữ liệu công nhận lẫn nhau giữa các NHTM và liên kết về kho dữ liệu chung mà NHNN làm đầu mối. Xuất phát từ việc quy định hiện tại không cho phép thông tin eKYC của các ngân hàng được liên kết với nhau, dẫn tới khó phát hiện gian lận và lãng phí nguồn lực thông tin. Hiện nay, dữ liệu của các ngân hàng vẫn mang tính độc lập với nhau, trong khi thực tế rất nhiều cá nhân có hơn một tài khoản tại cùng một ngân hàng và có nhiều tài khoản tại nhiều ngân hàng khác nhau dễ phát sinh rủi ro. Hơn nữa, nếu cơ sở dữ liệu giữa các ngân hàng được liên kết với nhau và liên kết vào đơn vị đầu mối, thì các ngân hàng sẽ giảm thiểu rất nhiều chi phí cho việc xác thực khách hàng. Vì vậy, cần quy định cách thức các ngân hàng công nhận kết quả thẩm định xác nhận lẫn nhau dựa trên những thông tin cần chia sẻ dựa trên dữ liệu định danh chéo của nhau, từ đó, tăng tính hợp tác giữa các ngân hàng và đảm bảo tính nhất quán, đồng bộ, an toàn trong hệ thống ngân hàng.
Thứ ba, cần có quy định chi tiết hóa chữ kí điện tử trong eKYC. Trong quá trình thực hiện chuyển đổi số hiện nay, tại nhiều ngân hàng đang áp dụng eKYC vẫn còn trường hợp công nghệ chưa đủ mạnh để đảm bảo quá trình này diễn ra an toàn. Hiện nay, tại Việt Nam, eKYC chủ yếu sử dụng hình thức nhận dạng khuôn mặt, tuy nhiên, khuôn mặt có thể thay đổi theo thời gian hoặc do các biến cố trong cuộc sống, vì vậy, đòi hỏi cần bổ sung thêm hình thức xác thực khác. Chữ kí điện tử là nền tảng quan trọng trong một giải pháp eKYC hoàn chỉnh. Chữ kí số được sử dụng góp phần lược bỏ các loại giấy tờ và cho phép tự động hóa quá trình định danh trở nên hiện đại và hiệu quả hơn. Điều này cũng góp phần rút ngắn quy trình nâng hạn mức giao dịch thanh toán sau khi mở tài khoản thanh toán online bằng eKYC. Thay vì chỉ được giao dịch tối đa 100 triệu đồng/tháng/khách hàng sau khi mở tài khoản, khách hàng phải đến quầy giao dịch trực tiếp để nhân viên ngân hàng thực hiện xác nhận chữ kí tay để chuyển đổi hạn mức, thì chữ kí số tích hợp sẽ có thể đáp ứng nhu cầu thanh toán của khách hàng nhanh chóng và tiết kiệm thời gian hơn.
Thứ tư, bên cạnh việc NHNN đã cho phép các TCTD mở tài khoản bằng hình thức eKYC, Thông tư số 06/2023/TT-NHNN ngày 28/6/2023 của NHNN đã cho phép TCTD cho vay theo phương thức điện tử cũng như quy định việc nhận biết, xác minh thông tin nhận biết khách hàng bằng eKYC áp dụng đối với khách hàng là cá nhân - vay vốn phục vụ nhu cầu đời sống, lần đầu thiết lập mối quan hệ, với hạn mức vay tối đa là 100 triệu đồng. Theo đó, các TCTD đã được trao quyền quyết định biện pháp, hình thức, công nghệ phục vụ hoạt động cho vay bằng phương tiện điện tử phù hợp theo quy định. Như vậy, các hoạt động chính yếu của ngân hàng là thanh toán, tiền gửi và tiền vay đều đã được cho phép thực hiện trên môi trường điện tử. Từ đó cho thấy tầm quan trọng của việc hoàn thiện pháp luật về eKYC trong hoạt động ngân hàng. Các TCTD cần tiếp tục rà soát các quy định, hoàn thiện khuôn khổ pháp lí nội bộ về mở, sử dụng tài khoản, cho vay theo phương thức điện tử phù hợp quy định tại Luật Các TCTD, đưa ra lộ trình cụ thể để nghiên cứu và thử nghiệm trước khi triển khai đại trà đến khách hàng; chủ động đóng góp những vướng mắc, vấn đề phát sinh trong quá trình triển khai để NHNN có cơ sở rà soát, ban hành các quy định hướng dẫn, điều chỉnh cụ thể nhằm thực hiện an toàn, đồng bộ, toàn diện quá trình chuyển đổi số ngành Ngân hàng.
5. Kết luận
Trong quá trình chuyển đổi số của lĩnh vực ngân hàng, việc đảm bảo an toàn cho các hệ thống công nghệ thông tin cung cấp dịch vụ ngân hàng là nhiệm vụ thường xuyên và liên tục. Đặc biệt, vấn đề an toàn tài khoản thanh toán, bảo mật thông tin cá nhân và dữ liệu khách hàng được các ngân hàng đề cao thực hiện. Thông qua bài viết, người đọc có thể nhận diện được tổng quan về eKYC trong hoạt động tài khoản thanh toán tại Việt Nam. Tại Việt Nam, eKYC là một lĩnh vực mới được triển khai và vẫn đang trong quá trình hoàn thiện. Mặc dù đã được Nhà nước tạo điều kiện và đưa ra những quy định pháp luật để triển khai áp dụng, song các quy định này còn chưa đầy đủ, phù hợp với tình hình thị trường dẫn đến việc kiểm soát vẫn chưa rõ ràng, chặt chẽ. Vì vậy, Việt Nam cần đẩy mạnh hơn nữa việc hoàn thiện khung pháp lí cho quá trình áp dụng eKYC vào hoạt động ngân hàng trong nước.
1 Khoản 12 Điều 4 Luật Các TCTD năm 2010, sửa đổi, bổ sung năm 2017.
2 Khoản 15 Điều 4 Luật Các TCTD năm 2010, sửa đổi, bổ sung năm 2017.
3 Khoản 22 Điều 4 Luật Các TCTD năm 2010, sửa đổi, bổ sung năm 2017.
4 Điều 12, Điều 14 Thông tư số 23/2014/TT-NHNN ngày 19/8/2014 của Thống đốc NHNN về hướng dẫn việc mở và sử dụng tài khoản thanh toán tại tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán.
5 Điều 5, Điều 6 Thông tư số 23/2014/TT-NHNN ngày 19/8/2014 của Thống đốc NHNN về hướng dẫn việc mở và sử dụng tài khoản thanh toán tại tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán.
6 Khoản 5 Điều 1 Nghị định số 87/2019/NĐ-CP ngày 14/11/2019 của Chính phủ về sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 116/2013/NĐ-CP ngày 04/10/2013 của Chính phủ quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật Phòng, chống rửa tiền.
7 Điểm b, c, d khoản 1 Điều 11 Thông tư số 23/2014/TT-NHNN ngày 19/8/2014 của Thống đốc NHNN về hướng dẫn việc mở
và sử dụng tài khoản thanh toán tại tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán.
8 Khoản 6 Điều 1 Thông tư số 16/2020/TT-NHNN ngày 04/12/2020 của Thống đốc NHNN về sửa đổi, bổ sung một số điều của Thông tư số 23/2014/TT-NHNN ngày 19/8/2014 của Thống đốc NHNN hướng dẫn việc mở và sử dụng tài khoản thanh toán tại tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán.
9 Khoản 3 Điều 14a Thông tư số 16/2020/TT-NHNN ngày 04/12/2020 của Thống đốc NHNN về sửa đổi, bổ sung một số điều của Thông tư số 23/2014/TT-NHNN ngày 19/8/2014 của Thống đốc NHNN hướng dẫn việc mở và sử dụng tài khoản thanh toán tại tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán.
10 Hoàng Lan, Hải Vân (2023), “Có 40 ngân hàng chính thức triển khai quy trình mở tài khoản thanh toán eKYC”, Tạp chí Kinh tế Việt Nam, https://vneconomy.vn/co-40-ngan-hang-chinh-thuc-trien-khai-quy-trinh-mo-tai-khoan-thanh-toan-ekyc.htm
11 Ngân hàng Thương mại cổ phần Việt Nam Thịnh Vượng (2020), “VPBank là ngân hàng đầu tiên triển khai eKYC - định danh khách hàng trực tuyến”, Trang Thông tin Ngân hàng Thương mại cổ phần Việt Nam Thịnh Vượng, https://www.vpbank.com.vn/tin-tuc/thong-cao-bao-chi/2020/vpbank-la-ngan-dang-dau-tien-trien-khai-ekyc-dinh-danh-khach-hang-truc-tuyen
12 Minh Thành (2020), “Áp dụng eKYC, người dùng ngân hàng số HDBank tăng 20%”, Báo Tuổi trẻ, https://tuoitre.vn/ap-dung-ekyc-nguoi-dung-ngan-hang-so-hdbank-tang-20-20200901190749231.htm
Tài liệu tham khảo:
1. Luật Các TCTD năm 2010, sửa đổi, bổ sung năm 2017.
2. Nghị định số 116/2013/NĐ-CP ngày 04/10/2013 của Chính phủ quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật Phòng, chống rửa tiền.
3. Nghị định số 87/2019/NĐ-CP ngày 14/11/2019 của Chính phủ về sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 116/2013/NĐ-CP ngày 04/10/2013 của Chính phủ quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật Phòng, chống rửa tiền.
4. Nghị định số 37/2021/NĐ-CP ngày 29/3/2021 của Chính phủ về sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 137/2015/NĐ-CP ngày 31/12/2015 quy định chi tiết một số điều và biện pháp thi hành Luật Căn cước công dân.
5. Thông tư số 23/2014/TT-NHNN ngày 19/8/2014 của Thống đốc NHNN về hướng dẫn việc mở và sử dụng tài khoản thanh toán tại tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán.
6. Thông tư số 16/2020/TT-NHNN ngày 04/12/2020 của Thống đốc NHNN về sửa đổi, bổ sung một số điều của Thông tư số 23/2014/TT-NHNN ngày 19/8/2014 của Thống đốc NHNN hướng dẫn việc mở và sử dụng tài khoản thanh toán tại tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán.
7. Quyết định số 2617/QĐ-NHNN ngày 28/12/2018 của Thống đốc NHNN về ban hành Kế hoạch hành động của ngành Ngân hàng thực hiện Chỉ thị số 16/CT-TTg của Thủ tướng Chính phủ về tăng cường năng lực tiếp cận Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư đến năm 2020 và định hướng đến năm 2025.
8. Nguyễn Ngọc Chánh (2019), “Smart eKYC: Giải pháp đột phá giúp các ngân hàng Việt Nam “nhận diện khách hàng trực tuyến”, Tạp chí Công Thương, số 14, năm 2019, trang 221 - 225.
9. Viên Thanh Nhã, Tiếp Sỹ Minh Phụng, Nguyễn Hoàng Tú, Đỗ Thị Kim Dung, Lê Đinh Phú Cường (2022), “Xây dựng hệ thống trích xuất thông tin giấy tờ tùy thân từ hình ảnh cho hệ thống định danh khách hàng điện tử”, Tạp chí Khoa học và Công nghệ, số 2, năm 2022, trang 54 - 57.
10. Hoàng Lan, Hải Vân (2023), “Có 40 ngân hàng chính thức triển khai quy trình mở tài khoản thanh toán eKYC”, Tạp chí Kinh tế Việt Nam, https://vneconomy.vn/co-40-ngan-hang-chinh-thuc-trien-khai-quy-trinh-mo-tai-khoan-thanh-toan-ekyc.htm
11. Minh Thành (2020), “Áp dụng eKYC, người dùng ngân hàng số HDBank tăng 20%”, Báo Tuổi trẻ, https://tuoitre.vn/ap-dung-ekyc-nguoi-dung-ngan-hang-so-hdbank-tang-20-20200901190749231.htm
12. Ngân hàng Thương mại cổ phần Việt Nam Thịnh Vượng (2020), “VPBank là ngân hàng đầu tiên triển khai eKYC - định danh khách hàng trực tuyến”, Trang Thông tin Ngân hàng Thương mại cổ phần Việt Nam Thịnh Vượng, https://www.vpbank.com.vn/tin-tuc/thong-cao-bao-chi/2020/vpbank-la-ngan-dang-dau-tien-trien-khai-ekyc-dinh-danh-khach-hang-truc-tuyen
Phạm Thị Mỹ Nay
Ngân hàng Thương mại cổ phần Công thương Việt Nam Chi nhánh 7 Thành phố Hồ Chí Minh
