Tóm tắt: Trong bối cảnh kinh tế và tài chính số đang phát triển mạnh mẽ, nhu cầu nâng cao hiểu biết và kỹ năng quản lý tài chính cá nhân đang trở nên cấp bách. Tuy nhiên, ở Việt Nam, giáo dục tài chính cá nhân vẫn còn nhiều hạn chế. Bài viết này nhấn mạnh tầm quan trọng, đánh giá thực trạng; qua đó, đề xuất một số giải pháp nâng cao hiệu quả cho công tác giáo dục tài chính cá nhân tại Việt Nam.
Từ khóa: Tài chính cá nhân, giáo dục tài chính cá nhân, quản lý tài chính cá nhân.
SOLUTIONS TO IMPROVE THE EFFECTIVENESS OF PERSONAL FINANCE EDUCATION IN VIETNAM
Abstract: In the context of the rapidly developing digital economy and finance, the improvement of financial literacy and personal finance management skills are urgent. The fact that, personal finance training and coaching remain limited in Vietnam. This article emphasizes the importance of personal financial education, assesses the current situation and proposes solutions to improve the effectiveness of personal finance education in Vietnam.
Keywords: Personal finance, personal finance education, personal finance management.
1. Tổng quan về tài chính cá nhân
1.1. Các khái niệm
Tài chính cá nhân là thuật ngữ chỉ việc quản lý tiền bạc, bao gồm lập kế hoạch chi tiêu, tiết kiệm, đầu tư và bảo vệ tài sản. Cụ thể, tài chính cá nhân liên quan đến các hoạt động như lập ngân sách, mở tài khoản, sử dụng dịch vụ ngân hàng (vay vốn, thế chấp, thẻ tín dụng…), mua bảo hiểm, lập kế hoạch nghỉ hưu, quản lý thuế và bất động sản.
Quản lý tài chính cá nhân là việc quản lý dòng tiền của cá nhân để trang trải chi phí và tiết kiệm cho tương lai, bao gồm nhiều lĩnh vực như quản lý chi phí và nợ, cách tiết kiệm, đầu tư hay lập kế hoạch nghỉ hưu. Ngoài ra, quản lý tài chính cá nhân còn liên quan đến việc thiết lập các phương thức để bảo vệ bản thân và gia đình thông qua bảo hiểm, xây dựng sự giàu có cũng như để lại di sản cho các thế hệ tương lai. Hiểu biết về tài chính cá nhân được xem như chìa khóa để tối ưu hóa thu nhập, tiết kiệm và đưa ra các quyết định tài chính thông minh. Quản lý tốt tài chính cá nhân giúp kiểm soát căng thẳng tài chính, duy trì cuộc sống ổn định và đối mặt với những biến động bất ngờ.
Giáo dục tài chính cá nhân là quá trình trong đó người tiêu dùng cá nhân hoặc nhà đầu tư cải thiện sự hiểu biết về các sản phẩm tài chính, các khái niệm và rủi ro tài chính, dựa trên những thông tin, hướng dẫn và tư vấn khác, qua đó phát triển các kỹ năng, sự tự tin để nhận biết các rủi ro cũng như cơ hội tài chính, đồng thời, đưa ra các quyết định trên cơ sở đầy đủ thông tin hoặc biết cách tìm kiếm sự giúp đỡ, hành động một cách hiệu quả nhằm cải thiện tình trạng tài chính của mình. Trong giáo dục tài chính cá nhân, huấn luyện tài chính cá nhân là dịch vụ hỗ trợ cá nhân phát triển kỹ năng quản lý tài chính và đạt được an toàn tài chính. Trong đó, các chuyên gia khai vấn tài chính giúp khách hàng phân tích tình hình tài chính, xác định mục tiêu, lập kế hoạch hành động và phát triển nhiều thói quen, hành vi tài chính tích cực. Họ cung cấp công cụ hỗ trợ để khách hàng tự quyết định, thay vì đưa ra tư vấn tài chính cụ thể như tư vấn viên. Dịch vụ này có thể triển khai qua các hình thức như khai vấn cá nhân, hội thảo, nhóm học hoặc khóa học trực tuyến. Khi chọn chuyên gia, cần tìm những người có kinh nghiệm và chứng nhận từ các tổ chức uy tín như Liên đoàn Huấn luyện Quốc tế (ICF), Cơ quan Quản lý tài chính Vương quốc Anh (FCA)…
Kỹ năng của huấn luyện viên tài chính cá nhân đòi hỏi kiến thức đa dạng trong các lĩnh vực như bảo vệ tài chính, tư vấn, giáo dục tài chính, tài chính hành vi và đạo đức nghề nghiệp. Huấn luyện viên cần giao tiếp tốt và xây dựng mối quan hệ để giúp khách hàng xác định mục tiêu tài chính rõ ràng, cung cấp kiến thức và hỗ trợ, đồng hành cùng họ trên hành trình đạt được sự an tâm tài chính.
1.2. Xu hướng quốc tế về giáo dục tài chính cá nhân
Với vai trò trọng yếu của giáo dục tài chính đối với tài chính toàn diện và sự phát triển bền vững của nền kinh tế - xã hội, nhiều tổ chức quốc tế như Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD), Ngân hàng Thế giới (WB) cũng như các nước đều cam kết tăng cường tài chính toàn diện, đồng thời, xây dựng chiến lược quốc gia về giáo dục tài chính cá nhân. Cụ thể, Nhật Bản đang tích hợp giáo dục tài chính cá nhân trong hệ thống giáo dục phổ thông từ lớp 1 đến lớp 12; Thái Lan đưa ra nhiều chính sách khuyến khích hợp tác công - tư, triển khai các chương trình đổi mới như “Người nông dân thông thái”. Tại Mỹ, hơn 90% các tiểu bang đã đưa giáo dục tài chính cá nhân vào chương trình của trường học. OECD và Mạng lưới Giáo dục Tài chính Quốc tế (INFE) đã đề xuất chiến lược giáo dục tài chính quốc gia với sự hợp tác giữa nhà nước, doanh nghiệp và tổ chức phi chính phủ, dựa trên các nhóm đối tượng mục tiêu để đưa ra giải pháp cũng như nội dung giáo dục tài chính phù hợp (phổ thông cơ sở, cao đẳng, đại học, trường dạy nghề).
Bên cạnh đó, nhiều chương trình giáo dục tài chính cá nhân hướng tới các đối tượng yếu thế đang dần phổ biến trên thế giới như: Chương trình giáo dục tài chính cho phụ nữ tại Brazil, Ấn Độ, Malaysia, Indonesia, Ả-rập Xê-út, Thổ Nhĩ Kỳ; chương trình giáo dục tài chính dành cho người nhập cư tại Canada, Malaysia, Indonesia, Mexico; chương trình giáo dục tài chính dành cho chủ doanh nghiệp siêu nhỏ, nhỏ và vừa tại Brazil, Ấn Độ, Thái Lan, Malaysia, Ả-rập Xê-út, Tây Ban Nha; chương trình giáo dục tài chính dành cho người lao động, người có thu nhập thấp và người già tại Malaysia, Brazil, Canada, Trung Quốc, Hàn Quốc, Thổ Nhĩ Kỳ, Mỹ; chương trình giáo dục tài chính dành cho người tàn tật tại Malaysia, Indonesia, Lào, Thái Lan.
2. Thực trạng giáo dục tài chính cá nhân tại Việt Nam
Thực tế hiện nay, mặc dù việc tiếp cận các dịch vụ tài chính, ngân hàng chính thức của người dân Việt Nam đang dần phổ biến hơn, nhưng trình độ hiểu biết tài chính của đại đa số người dân Việt Nam còn tương đối thấp so với nhiều quốc gia phát triển. Theo cuộc điều tra đã được thực hiện nhằm đo lường hiểu biết tài chính cá nhân của người dân ở các nước đang phát triển của OECD và INFE (2014), hiểu biết tài chính của người dân Việt Nam ở mức độ thấp, chỉ có 1/3 người được hỏi (33%) không lập ngân sách để quản lý thu chi cá nhân, trong đó, các đối tượng ở lứa tuổi 18 - 24 có xu hướng ít lập ngân sách hơn so với những người ở độ tuổi lớn hơn.
Nghiên cứu khác của Morgan, P. J. và L. Q. Trinh (2020) chỉ ra rằng, kiến thức về tài chính nói chung và tài chính cá nhân của người Việt Nam vẫn đang thấp hơn nhiều so với Trung Quốc, Hàn Quốc cũng như các nước trong khu vực Đông Nam Á. So sánh về mức độ hiểu biết tài chính giữa các nhóm tuổi ở người Việt Nam, nghiên cứu này cũng chỉ ra, trên thang điểm 7, nhóm người từ 30 - 60 tuổi có mức độ nhận thức về các vấn đề quản lý tài chính cá nhân chỉ đạt 4,38%, trong khi nhóm người dưới 30 là 4,83%. Ngoài ra, kết quả khảo sát về sự hiểu biết toàn cầu của Standard and Poor’s Ratings cho thấy, chỉ 24% người trưởng thành ở Việt Nam có hiểu biết về tài chính, đứng thứ 118/144 quốc gia được khảo sát.
Theo báo cáo của Hiệp hội Tư vấn tài chính Việt Nam (VFCA) giai đoạn 2023 - 2024, hơn 80% người tham gia khảo sát tự nhận hoàn toàn không có kiến thức, kỹ năng về quản lý tài chính hoặc chỉ có hiểu biết căn bản và sơ bộ. Điều này cho thấy người trưởng thành Việt Nam chưa có nhận thức đúng về tầm quan trọng của hiểu biết tài chính, đặc biệt là tài chính cá nhân. Hành vi tài chính của họ chủ yếu dựa vào thói quen chi tiêu tự phát, mang tính chất “kiếm bao nhiêu, tiêu bấy nhiêu” và thiếu kế hoạch, đầu tư trong dài hạn. Do đó, tại Việt Nam, tình trạng thâm hụt tài chính, tín dụng đen, lừa đảo tài chính thường xuyên xảy ra, gây ra căng thẳng tài chính cho không chỉ cá nhân, gia đình mà còn cho cả xã hội.
Sự thiếu hiểu biết về kiến thức tài chính cá nhân phần lớn do hạn chế trong quá trình giáo dục, đào tạo về tài chính cá nhân. Trong đó, việc thiếu cơ sở hạ tầng giáo dục đang là một thách thức chủ yếu khi Việt Nam chưa có các trung tâm hoặc khung chương trình đào tạo tài chính cá nhân chính quy. Các chương trình đào tạo tài chính cá nhân chủ yếu tích hợp trong các môn kinh tế, chưa mang tính ứng dụng thực tiễn cao, thiếu tư duy, đổi mới trong giảng dạy.
Ngoài ra, các chính sách hỗ trợ, phát triển giáo dục tài chính cá nhân chưa được đặt ở mức độ thường xuyên và bền vững, thiếu các chương trình và quỹ hỗ trợ tài chính cho hoạt động phát triển giáo dục, đào tạo tài chính cá nhân...
3. Một số giải pháp nâng cao hiệu quả giáo dục tài chính cá nhân tại Việt Nam
Giáo dục tài chính cá nhân được đánh giá là yếu tố then chốt trong việc nâng cao mức độ am hiểu tài chính quốc gia, thúc đẩy tài chính toàn diện và bảo đảm sự ổn định của thị trường tài chính. Tại khu vực châu Á, nhiều quốc gia đã xây dựng và triển khai chương trình giáo dục tài chính quốc gia nhằm tăng cường kỹ năng, hiểu biết tài chính cho cộng đồng. Để bắt kịp xu hướng thế giới và hướng tới một nền kinh tế phát triển bền vững, Việt Nam cần tăng cường, chú trọng triển khai chiến lược giáo dục tài chính cho công chúng với sự phối hợp chặt chẽ từ các cơ quan quản lý nhà nước và toàn thể cộng đồng thông qua một số giải pháp như sau:
Thứ nhất, ban hành chính sách và khung pháp lý cho hoạt động giáo dục, đào tạo tài chính cá nhân. Trong đó, Quốc hội cần luật hóa giáo dục tài chính thành chính sách quốc gia để bảo đảm tính đồng bộ và hệ thống. Nhà nước tiếp tục có chính sách hỗ trợ tài chính cho các doanh nghiệp và tổ chức cung cấp dịch vụ đào tạo tài chính cá nhân, xây dựng bộ khung đánh giá mức độ hiểu biết tài chính cá nhân và cơ sở dữ liệu quốc gia về hiểu biết tài chính cá nhân. Bên cạnh đó, cần xây dựng khung giáo dục, các phương pháp chuẩn về giáo dục tài chính cá nhân, giúp đo lường hiệu quả việc đào tạo và cung cấp các hướng dẫn để phát triển chuyên môn.
Thứ hai, xây dựng chương trình giáo dục tài chính quốc gia, trong đó nhấn mạnh đến giáo dục tài chính cá nhân. Theo đó, xác định rõ cơ quan quản lý chuyên trách bao gồm cơ quan chủ quản và đơn vị phối hợp thực hiện. Cụ thể, Bộ Giáo dục và Đào tạo có thể quản lý các chương trình dành cho học sinh, sinh viên; Bộ Tài chính hoặc Ngân hàng Nhà nước Việt Nam (NHNN) phụ trách quản lý doanh nghiệp và các chứng chỉ nghề nghiệp liên quan; chính quyền địa phương cùng các tổ chức xã hội cũng cần tham gia tích cực vào phát triển tài chính toàn diện tại các vùng nông thôn, miền núi; hiệp hội tài chính cá nhân phụ trách tham mưu cho các cơ quan quản lý về tiêu chuẩn hành nghề, chia sẻ kinh nghiệm thực tiễn trong quá trình thực hiện. Bên cạnh đó, cần chuẩn bị nguồn lực phù hợp để thực hiện chương trình giáo dục tài chính quốc gia với nguồn kinh phí xây dựng được huy động từ ngân sách nhà nước, tổ chức xã hội, quỹ gọi vốn cộng đồng và đóng góp của các doanh nghiệp. Chú trọng phát triển đội ngũ giảng viên, chuyên gia từ nguồn lực chính thức (doanh nhân, nhân viên tài chính) và phi chính thức (người dân) nhằm lan tỏa sự hiểu biết, tầm quan trọng của tài chính cá nhân đối với đời sống cá nhân cũng như phát triển kinh tế - xã hội.
Thứ ba, tích hợp giáo dục tài chính cá nhân tại trường học.Cần đưa kiến thức quản lý tài chính cá nhân vào chương trình giáo dục phổ thông. Ví dụ, Vinschool đã tiên phong triển khai chương trình Giáo dục Tư duy tài chính và Khởi nghiệp từ năm 2018. Các trường học khác có thể tích cực triển khai những chương trình giáo dục tương tự hoặc phát triển theo mô hình đào tạo của Vinschool. Bên cạnh đó, cần đưa giáo dục tài chính cá nhân thành ngành học chính thức tại các trường đại học. Một số trường như Học viện Ngân hàng, Đại học Văn Lang… đã có kế hoạch mở chuyên ngành hoạch định tài chính cá nhân, đồng thời thường xuyên tổ chức các chương trình ngoại khóa về quản lý tài chính cho học sinh, sinh viên.
Thứ tư, thúc đẩy vai trò các tổ chức xã hội, tăng cường hợp tác quốc tế nhằm tận dụng kinh nghiệm và ứng dụng vào thực tiễn tại Việt Nam. Thời gian tới, có thể triển khai nhiều chương trình kết nối trí thức tài chính thông qua các tổ chức phi lợi nhuận như Microfinance Vietnam (VMFWG) và Vietnam Financial LiteracyNetwork (VietFinlit)… nhằm phổ cập kiến thức tài chính cho các nhóm đối tượng đặc biệt như nông dân, hộ kinh doanh, sinh viên, doanh nghiệp nhỏ.
Ngoài ra, Việt Nam cần tham gia vào mạng lưới quốc tế về giáo dục tài chính của OECD, INFE để chia sẻ các thực tiễn tốt trong việc thiết kế và thực hiện các chính sách và chương trình hiểu biết về tài chính.
Thứ năm, ứng dụng công nghệ và hạ tầng số trong giáo dục, đào tạo, quản lý tài chính cá nhân. Theo đó, có thể thực hiện phổ biến kiến thức tài chính qua các ứng dụng di động, trò chơi điện tử, gameshow, khóa đào tạo trực tuyến, video ngắn; ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn để phát hiện xu hướng tài chính cá nhân và cá nhân hóa nội dung giáo dục tài chính cá nhân.
Thứ sáu, khuyến khích sự tham gia của các tổ chức tài chính và cá nhân có chứng chỉ hành nghề. Theo đó, cần tăng cường vai trò của các hiệp hội, tổ chức ngành, nghề trong việc xây dựng mạng lưới chuyên gia tài chính cá nhân, chia sẻ kinh nghiệm, bảo đảm quy chuẩn đạo đức hành nghề và chất lượng dịch vụ. Thúc đẩy các tổ chức tài chính và cá nhân có chứng chỉ hành nghề tham gia tích cực vào hoạt động đào tạo, giáo dục tài chính cá nhân, góp phần nâng cao dân trí tài chính cũng như phát triển bền vững.
Ngoài ra, cần khuyến khích các chuyên gia khai vấn tài chính cá nhân và giảng viên có chứng chỉ hành nghề uy tín tham gia vào việc giảng dạy tài chính cá nhân, giúp cá nhân quản lý tài chính hiệu quả, xây dựng thói quen tích cực và đạt được mục tiêu tài chính dài hạn.
4. Kết luận
Thúc đẩy giáo dục đào tạo tài chính cá nhân tại Việt Nam không chỉ là nhu cầu cấp thiết mà còn là một yếu tố then chốt để xây dựng nền kinh tế bền vững và nâng cao chất lượng cuộc sống của người dân. Nhờ đó, Việt Nam có thể thiết lập một nền tảng giáo dục tài chính toàn diện, tạo điều kiện để mỗi cá nhân hiểu biết, tự tin và chủ động trong việc quản lý tài chính của mình. Đây không chỉ là giải pháp ngắn hạn mà còn là chiến lược dài hạn, góp phần ổn định thị trường tài chính, thúc đẩy tài chính toàn diện, hướng tới một xã hội thịnh vượng hơn trong tương lai.
Tài liệu tham khảo:
1. Đào Hồng Nhung, Trần Thanh Thu, Nguyễn Minh Tuấn (2020). “Tác động của Fintech đối với tài chính toàn diện: Bằng chứng thực nghiệm tại các quốc gia và một số khuyến nghị cho Việt Nam.” Tạp chí Kinh tế và Phát triển, số 276 (tháng 6/2020), trang 41-48.
2. GIZ. (2018). Financial Literacy and Financial Inclusion in Vietnam: A Way Back and Forth. Study Report.
3. NFEC. Financial Coaching Standard & Code of Conduct, Framework for Teaching Personal Finance, Educational Methodologies of Personal Finance. National Financial Educators Council.
4. Nguyễn Hồng Nhung (2023), “Hiểu biết quản lý tài chính cá nhân ở Việt Nam: Thực trạng và giải pháp”, Tạp chí Kinh tế Châu Á - Thái Bình Dương, Số 634, trang 43-45.
5. Nguyễn Thị Hương Thanh, Viện Chiến lược Ngân hàng, NHNN (8/2017), cần có chiến lược giáo dục tài chính ở Việt Nam.
6. NHNN (2024). Hội thảo khoa học “Hoạch định tài chính cá nhân hướng tới tài chính toàn diện tại Việt Nam”.
7. OECD & INFE (2014). Progress Report on Financial Education. Paris: OECD.
8. OECD (2015). National Strategies Financial Education Policy Handbook. Paris: OECD.
