Thời gian qua, trước diễn biến phức tạp của dịch bệnh Covid-19, thế giới có nhiều thay đổi theo các giai đoạn trước Covid-19 và hậu Covid-19; dự báo sẽ còn nhiều thay đổi hơn nữa sau đại dịch Covid-19.
Đại dịch Covid-19 kéo dài với nhiều diễn biến khó lường, chưa rõ nguyên nhân và chưa có thuốc đặc trị chính thức, cũng như chưa thể có thời gian và triển vọng kết thúc… Tuy nhiên, dịch bệnh Covid-19 đã, đang và sẽ tiếp tục ảnh hưởng trực tiếp và gián tiếp, gây tác hại toàn diện cho trên 205 quốc gia, vùng lãnh thổ toàn thế giới cả về kinh tế và xã hội, từ cấp vĩ mô đến vi mô, trước mắt cho đến lâu dài… bởi những biện pháp đã, đang và sẽ còn áp dụng, đặc biệt là biện pháp giãn cách/cách ly xã hội và đóng cửa biên giới quốc gia.
Thế giới đang đối diện cuộc suy thoái kinh tế toàn cầu nghiêm trọng nhất kể từ cuộc Đại suy thoái giữa những năm 1930 và không giống bất kỳ cuộc khủng hoảng nào trước đây. Dịch bệnh khiến nền kinh tế toàn cầu bị ảnh hưởng; giảm cả tổng cầu và tổng cung xã hội, làm chậm nhịp độ tăng trưởng, làm gián đoạn và đứt gãy các chuỗi cung ứng toàn cầu lâu hơn dự kiến; cũng như làm tăng khó khăn cho các chính phủ trước các áp lực lạm phát, nợ xấu, nợ công và đảm bảo an sinh xã hội ở hầu hết các quốc gia, từ các nước phát triển cho đến cả các nước kém phát triển nhất thế giới.
Trong giai đoạn 2020 - 2022, nền kinh tế toàn cầu phải đối mặt với mức mất thu nhập lũy kế khoảng 13 nghìn tỷ USD. Nếu nền kinh tế toàn cầu tăng trưởng như vào đầu những năm 2000 (khoảng 3,5% mỗi năm) thì phải đến năm 2030 mới có khả năng lấy lại mức trước đại dịch. Theo IMF, năm 2020, GDP toàn cầu tăng trưởng âm 4,2 - 4,4%; thương mại toàn cầu giảm hơn 10%; vốn FDI đã giảm khoảng 40%; “đốt” 41% tài chính, tương đương 157 tỷ USD giá trị vốn hóa của 116 hãng hàng không niêm yết trên toàn thế giới. Nợ công thế giới tăng vọt, hiện hơn 103% GDP toàn cầu; dự báo tăng trưởng GDP toàn cầu năm 2021 là 5,9% và năm 2022 là 4,9%. Đại dịch Covid-19 đã khoáy sâu sự mong manh tiềm tàng của chuỗi cung ứng toàn cầu và khiến dòng FDI toàn cầu ước giảm từ 30 - 40% trong giai đoạn 2020 - 2021, có liên quan rất chặt chẽ đến việc gián đoạn trong chuỗi cung ứng toàn cầu do hậu quả của đại dịch, nhất là trong các lĩnh vực dịch vụ liên quan đến dịch vụ hàng không, khách sạn, nhà hàng, vui chơi giải trí, cũng như các ngành sản xuất và lĩnh vực năng lượng.
Đại dịch Covid-19 còn thúc đẩy quá trình cơ cấu lại nền kinh tế thế giới theo hướng coi trọng hơn thị trường và củng cố các chuỗi cung ứng ở mỗi nước; tái định hình và dịch chuyển một số chuỗi sản xuất quốc tế trở lại chính quốc hoặc rời khỏi những vùng bị dịch bệnh và giãn cách xã hội kéo dài; thúc đẩy chuyển đổi số trong cả quản lý và sản xuất kinh doanh, lưu thông phân phối và các hoạt động xã hội truyền thống khác. Hoạt động thương mại điện tử, làm việc, hội họp, học tập, tư vấn và kể cả vui chơi giải trí từ xa… ngày càng trở nên phổ biến.
Cùng với đó, dịch bệnh và quá trình tái cơ cấu kinh tế cũng đe dọa và làm đứt gãy chuỗi cung ứng lao động, giảm việc làm, giảm thu nhập, tăng thất nghiệp, bất bình đẳng và nghèo đói trên toàn cầu nói chung và khu vực các nước đang phát triển nói riêng. Ước tính của Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) cho thấy, tỷ lệ việc làm trên dân số toàn cầu giảm từ 57,6% năm 2019 xuống 54,9% năm 2020; giờ làm việc ở các nước đều suy giảm trong năm 2020 - 2021 và quá trình phục hồi không chắc chắn, không đồng đều giữa các ngành và nền kinh tế là một vấn đề đáng lo ngại cho các nhóm lao động thế giới. Vì vậy, nguy cơ làm gia tăng bất bình đẳng giữa các giới, nhóm tuổi và các thành phần trong xã hội (nhất là đối với nhóm lao động có kỹ năng thấp và thanh niên) là kịch bản chung của kinh tế thế giới trong thời gian tới. Riêng năm 2021, thế giới đã có thêm khoảng 65 - 75 triệu người thất nghiệp và rơi vào cảnh nghèo đói cùng cực. Theo IMF, các nước có thu nhập thấp cần thêm 250 tỷ USD để chống dịch và giành lại mức tăng trưởng kinh tế trước khi bùng phát dịch. Đồng thời, các nước đang phát triển sẽ còn đối diện với thách thức "bất cân bằng lớn về vaccine", khiến 96% dân số chưa được tiêm phòng, dẫn đến tăng trưởng thấp hơn trong thời gian dài, nghèo đói gia tăng và nguy cơ lạm phát tăng vọt.
Dịch bệnh Covid-19 không chỉ đã cướp đi hơn 5 triệu sinh mạng, mà còn gây hại lâu dài về sức khỏe thể chất và tâm thần của hàng trăm triệu người, cả lãnh đạo quốc gia, tổng thống, quốc vương, người giầu, người nghèo, người cao tuổi hay trẻ em, cá nhân và cộng đồng; đồng thời, khiến ước mong quay trở lại cuộc sống bình thường của người dân trở nên xa xôi hơn bao giờ hết.
Thúc đẩy kinh tế số, doanh nghiệp số, chính phủ số và xã hội số
Dịch bệnh Covid-19 đã khiến các căng thẳng thương mại được xoa dịu hơn trong ngắn hạn, đồng thời mở ra những cơ hội mới cho các quốc gia biết nắm bắt cơ hội.
Sự kéo dài của dịch bệnh Covid-19 đã tác động mạnh mẽ đến lưu lượng truy cập Internet, vì hầu hết các hoạt động ngày càng diễn ra trực tuyến. Trong bối cảnh đó, băng thông Internet toàn cầu đã tăng 35% vào năm 2020, mức tăng lớn nhất trong một năm kể từ năm 2013. Người ta ước tính rằng, khoảng 80% lưu lượng truy cập Internet liên quan đến video, mạng xã hội và chơi game. Lưu lượng dữ liệu toàn cầu hàng tháng dự kiến sẽ tăng từ 230 exabyte vào năm 2020 lên 780 exabyte vào năm 2026. Năm 2021, chứng kiến sự bùng nổ của nền kinh tế số, thể hiện qua lượng dữ liệu cực lớn được luân chuyển trên hệ thống Internet. Một dự báo cho rằng lưu lượng truy cập Giao thức Internet (IP) toàn cầu vào năm 2022 - trong nước và quốc tế - sẽ vượt tất cả lưu lượng Internet năm 2016.
Quy mô của thị trường Internet vạn vật - Internet of Things (IoT) toàn cầu là 308,97 tỷ USD vào năm 2020. Dự kiến thị trường sẽ tăng từ 381,30 tỷ USD vào năm 2021 và lên 1,85 nghìn tỷ USD vào năm 2028, tăng trưởng hàng năm sẽ là 25,4% trong giai đoạn 2021 - 2028. Chi tiêu trên toàn thế giới cho IoT đã bị tác động tiêu cực bởi đại dịch, mặc dù dự kiến sẽ quay trở lại mức tăng trưởng hai con số trong trung và dài hạn, đạt mức hàng năm tốc độ tăng trưởng 11,3%. Trung Quốc, Mỹ và Tây Âu sẽ chiếm khoảng 3/4 tổng chi tiêu cho IoT. Mặc dù ban đầu ba khu vực sẽ có tổng chi tiêu tương tự nhau, nhưng chi tiêu của Trung Quốc sẽ tăng với tốc độ nhanh hơn hai khu vực còn lại - tốc độ tăng trưởng hàng năm là 13,4%, so với 9,0% và 11,4% - khiến nước này trở thành quốc gia dẫn đầu về đầu tư IoT. Tăng trưởng chi tiêu IoT hàng năm nhanh nhất sẽ là ở Trung Đông và Bắc Phi (19,0%), Trung và Đông Âu (17,6%) và Mỹ Latinh (15,8%).
Đông Nam Á là một trong những thị trường Internet phát triển nhanh nhất thế giới, do dân số trẻ, tốc độ sử dụng điện thoại thông minh và tốc độ đô thị hóa nhanh, cũng như tầng lớp trung lưu đang phát triển. Nền kinh tế Internet của Đông Nam Á được dự báo sẽ đạt 1 nghìn tỷ USD vào năm 2030, sau khi đã có thêm 60 triệu người dùng Internet mới kể từ khi bắt đầu xảy ra dịch bệnh Covid-19, nâng tổng số lên 440 triệu người đang sử dụng Internet, với hàng chục triệu người tham gia mua sắm trực tuyến và giao hàng thực phẩm…
Ngành công nghiệp trực tuyến ở Đông Nam Á dự kiến tổng giá trị giao dịch - Gross Merchandise Value (GMV) sẽ tăng ước tính từ khoảng 174 tỷ USD vào cuối năm 2021 lên 360 tỷ USD vào năm 2025 và 1 nghìn tỷ USD vào năm 2030, chủ yếu được thúc đẩy bởi sự tăng trưởng trong thương mại điện tử và giao hàng thực phẩm, khi người tiêu dùng ở nhà chuyển sang sử dụng Internet.
Thúc đẩy năng lực thể chế quốc gia và quốc tế phòng chống dịch bệnh
Trước ảnh hưởng của dịch bệnh Covid-19, các chính phủ trên thế giới đã, đang và sẽ tiếp tục có nhiều cách tiếp cận và đối phó, khả năng thích ứng với đại dịch Covid-19; đồng thời, các lựa chọn chính sách đang ngày càng trở nên khó khăn hơn, với các thách thức đa chiều, như: việc làm thấp, lạm phát gia tăng, nợ công tăng mạnh, mất an ninh lương thực, sự thụt lùi trong tích lũy vốn lao động và biến đổi khí hậu. Đại dịch cho thấy, không có ngoại lệ đổ vỡ và khủng hoảng cho bất kỳ mô hình kinh doanh và nhà nước nào, kể cả các đại gia và cường quốc kinh tế hàng đầu thế giới; nền kinh tế toàn cầu siêu kết nối ngày nay, được đặc trưng bởi các liên kết thương mại sâu rộng, đã khiến thế giới dễ bị tổn thương hơn trước các cú sốc và cuộc tấn công từ thiên nhiên. Thương mại có thể làm tăng mức độ dễ bị tổn thương của các quốc gia và khả năng tiếp xúc với các mối nguy, cũng như tạo điều kiện thuận lợi cho việc truyền các mối nguy đó thông qua các liên kết kinh tế, tài chính, vận tải và kỹ thuật số. Đồng thời, thương mại, với tư cách là động lực chính của năng suất và tăng trưởng kinh tế, giúp các quốc gia tạo ra các nguồn lực cần thiết để ngăn ngừa rủi ro, chuẩn bị đối phó và phục hồi sau các cú sốc.
Đồng thời, thế giới ngày nay đang đặt ra yêu cầu phối hợp hài hòa, sử dụng đồng thời cả chức năng nhà nước và chức năng thị trường trong một mô hình Nhà nước kiểu mới, với sự coi trọng tính đồng bộ và chú ý đến tính 2 mặt của các giải pháp chính sách, sự hợp tác toàn cầu nhiều hơn, nhằm đa dạng hóa và phối hợp hiệu quả các nguồn lực, tăng cường dự báo, thông tin, giữ vững lòng tin, hài hòa lợi ích, tránh cực đoan trong nhận thức và hành động vượt qua khủng hoảng...
Các biện pháp giảm thiểu rủi ro và chính sách ứng phó ở một quốc gia có thể có. Nhưng trong trường hợp không có sự phối hợp hợp lý toàn cầu, việc áp dụng các chính sách đó có thể sẽ kém tối ưu. Hợp tác cũng có thể giúp hạn chế việc sử dụng các chính sách có thể có tác động lan tỏa tiêu cực đối với các đối tác thương mại, chẳng hạn như hạn chế xuất khẩu hoặc trợ cấp.
Đại dịch cũng khiến thế giới trở lên chật hẹp hơn, gia tăng sự tùy thuộc, kết nối chặt chẽ và tác động lan tỏa hơn giữa các quốc gia có. Mỗi nước, cộng đồng và cá nhân đều có trải nghiệm sâu sắc và tăng cảm thông nhau hơn khi hiểu rằng, không một ai, không một quốc gia nào được an toàn, khi cộng đồng và các nước khác chưa an toàn. Dịch bệnh tạo áp lực và động lực thúc đẩy các nỗ lực xây dựng, củng cố vững chắc, phối hợp thường xuyên hơn các thể chế và các nguồn lực quốc gia và quốc tế, để tăng năng lực chống chịu, dự báo, phòng chống dịch bệnh trên phạm vi toàn cầu kịp thời và hiệu quả hơn trong thời gian tới.
ThS. Nguyễn Trần Minh Trí
Viện Kinh tế & Chính trị thế giới - Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam
