Tóm tắt: Bài viết tập trung vào tiềm năng ứng dụng công nghệ chuỗi khối (Blockchain) trong việc chính thức hóa nền kinh tế phi chính thức tại Việt Nam. Blockchain, với các đặc tính nổi bật như tính minh bạch, bảo mật cao, khả năng phân quyền có thể giải quyết nhiều vấn đề trong nền kinh tế phi chính thức, bao gồm thiếu minh bạch trong giao dịch, khó khăn trong tiếp cận dịch vụ tài chính, vấn đề bảo vệ quyền lợi người lao động. Blockchain có thể giúp các doanh nghiệp trong khu vực phi chính thức gia nhập nền kinh tế chính thức thông qua việc sử dụng hợp đồng thông minh, tăng cường minh bạch trong quản lý và bảo vệ quyền lợi của người lao động.
Việc Chính phủ Việt Nam và các công ty công nghệ lớn như Nvidia hợp tác thúc đẩy nghiên cứu và phát triển Blockchain tại Việt Nam sẽ tạo ra cơ hội lớn cho triển khai công nghệ này, nhất là trong các lĩnh vực tài chính, giáo dục, y tế và năng lượng. Tuy nhiên, ứng dụng Blockchain tại Việt Nam cũng đối mặt với một số thách thức bao gồm thiếu khung pháp lý rõ ràng, chi phí đầu tư hạ tầng, thiếu hụt nguồn nhân lực chuyên môn và vấn đề sự chấp nhận của cộng đồng và doanh nghiệp.
Từ khóa: Nền kinh tế phi chính thức, Blockchain, quản lý minh bạch.
THE POTENTIAL OF BLOCKCHAIN TECHNOLOGY APPLICATION IN FORMALIZING VIETNAM'S INFORMAL ECONOMY
Abstract: This study focuses on the potential of blockchain technology in formalizing Vietnam’s informal economy. Blockchain, with its outstanding features such as transparency, high security and decentralization can address various issues within the informal economy, including a lack of transaction transparency, difficulties in accessing financial services and challenges in protecting employees rights. The research also highlights that blockchain can assist businesses in the informal sector in transitioning to the formal economy through the use of smart contracts, enhancing transparency in protecting employees rights.
The collaboration between the Vietnamese Government and major technology companies like Nvidia to promote blockchain research and development in Vietnam offers significant opportunities for the deployment of this technology, particularly in sectors such as finance, education, healthcare and energy. However, the application of blockchain in Vietnam also faces challenges, including the absence of clear legal frameworks, high infrastructure investment costs, a shortage of specialized human resources, and the acceptance of community and businesses.
Keywords: Informal economy, Blockchain, transparent management.
1. Giới thiệu
Mối quan hệ giữa kinh tế phi chính thức và sự phát triển kinh tế là một chủ đề mang tính phức tạp và đa chiều. Trong một số giai đoạn phát triển, khu vực kinh tế phi chính thức có thể đóng vai trò tích cực như một động lực thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Tuy nhiên, xét về lâu dài, nó có nguy cơ trở thành rào cản cho sự phát triển bền vững. Kinh tế phi chính thức thường được ví như một “góc khuất” trong bức tranh toàn cảnh của nền kinh tế quốc gia, đồng thời là một chỉ số phản ánh mức độ phát triển. Thông thường, các quốc gia có mức phát triển cao thường ghi nhận tỉ lệ kinh tế phi chính thức thấp hơn, điều này cho thấy nền kinh tế đã được tổ chức tốt, hệ thống pháp luật rõ ràng và cơ hội việc làm chính thức dồi dào hơn.
Tại các quốc gia đang phát triển, khu vực kinh tế phi chính thức đóng vai trò quan trọng trong việc giảm nghèo, tạo thêm nhiều cơ hội việc làm mới, gia tăng thu nhập cho người dân, nhất là ở khu vực nông thôn và thành thị. Bên cạnh đó, nó còn góp phần ổn định chính trị - xã hội và bổ trợ tích cực cho khu vực kinh tế chính thức. Để bảo đảm sự phát triển kinh tế bền vững cần có các chính sách đồng bộ nhằm quản lý và hỗ trợ khu vực kinh tế phi chính thức, đồng thời thúc đẩy quá trình chính thức hóa trong dài hạn.
Việt Nam, với đặc điểm là một quốc gia nông nghiệp, có tới trên 60% dân số sinh sống tại khu vực nông thôn và khoảng 60% lực lượng lao động hoạt động trong lĩnh vực nông nghiệp. Quá trình chuyển đổi sang nền kinh tế thị trường và thúc đẩy công nghiệp hóa nông nghiệp, nông thôn theo hướng hiện đại đã mở ra nhiều cơ hội lớn, tạo điều kiện thuận lợi để khu vực kinh tế phi chính thức phát triển mạnh mẽ. Theo nghiên cứu của Nguyễn Hữu Chí (2012), tỉ lệ việc làm trong khu vực phi chính thức đã tăng từ 23,2% lên 26,6% trong giai đoạn từ 1998 đến 2008. Sự gia tăng này đặc biệt rõ rệt ở hai khu vực công nghiệp lớn nhất của Việt Nam, bao gồm Đồng bằng sông Hồng và Đông Nam Bộ. Đây là một phần của quá trình chuyển đổi nông nghiệp, đô thị hóa và sự tăng trưởng dân số nhanh chóng trong thời kỳ này.
Năm 2019, Thủ tướng Chính phủ đã yêu cầu tiến hành đánh giá lại quy mô nền kinh tế, bao gồm cả chỉ tiêu GDP. Theo Tổng cục Thống kê, kết quả tính toán lại cho thấy GDP tăng thêm 25%. Cũng theo nghiên cứu từ Đại học Fulbright, GDP của Việt Nam thực tế đã tăng từ 25 - 30% so với số liệu được công bố trước đó. Một phần quan trọng của sự chênh lệch này bắt nguồn từ việc không thống kê đầy đủ khu vực kinh tế phi chính thức và không thừa nhận các hoạt động kinh tế ngầm hoặc bất hợp pháp. Đây là hai trong bốn nguyên nhân chính làm cho GDP được điều chỉnh tăng lên đáng kể.
Trước hết, cần khẳng định rằng, khu vực kinh tế phi chính thức đã xuất hiện và phát triển ngay từ những năm cuối của thời kỳ kinh tế kế hoạch hóa. Đây cũng là một đặc thù của nền kinh tế Việt Nam, thể hiện qua mô hình kinh tế tự cung, tự cấp tại cả khu vực nông thôn và thành thị. Khu vực này đóng vai trò quan trọng khi thu hút một lượng lớn lao động. Thực tế cho thấy, tại các quốc gia đang phát triển, kinh tế phi chính thức cung cấp cơ hội việc làm cho khoảng 60% lực lượng lao động. Riêng ở Việt Nam, tỉ lệ việc làm phi chính thức chiếm tới 82%.
Kinh tế phi chính thức đã hỗ trợ nền kinh tế vượt qua giai đoạn khó khăn, đóng vai trò như một mạng lưới an toàn kinh tế. Nhiều nghiên cứu cho thấy, khu vực này có khả năng hấp thụ tốt các cú sốc kinh tế, giải thích tại sao nó thường phát triển mạnh trong bối cảnh suy thoái hoặc khủng hoảng. Giai đoạn 2020 và đầu năm 2021, khi Việt Nam đối mặt với những thách thức lớn từ đại dịch Covid-19, vai trò của kinh tế phi chính thức trở nên rõ nét hơn bao giờ hết, góp phần giữ vững sự ổn định kinh tế - xã hội trong thời kỳ gian khó.
Mặc dù kinh tế phi chính thức đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế của nhiều quốc gia đang phát triển, nhưng khu vực này vẫn chưa nhận được sự chú ý xứng đáng về mặt chính sách. Dù Tổ chức Lao động quốc tế (ILO) đã nỗ lực trong nhiều năm để nâng cao nhận thức về khu vực này, song sự hiểu biết về kinh tế phi chính thức vẫn còn hạn chế. Đây là một trở ngại lớn trong việc tích hợp các vấn đề của khu vực này vào chiến lược kinh tế quốc gia.
Một trong những thách thức lớn nhất là sự thiếu hụt số liệu thống kê chính xác về kinh tế phi chính thức, do nhiều nguyên nhân: Định nghĩa không rõ ràng, hoạt động nằm ngoài tầm kiểm soát của cơ quan thống kê, thiếu sự quan tâm từ các cơ quan quản lý do khu vực này thường không đóng thuế và hoạt động ngoài lề nền kinh tế. Đồng thời, khu vực phi chính thức thường bị coi là biểu hiện của sự kém phát triển và được kỳ vọng sẽ dần biến mất khi quốc gia đạt được mức độ phát triển cao hơn. Ngoài ra, sự đa dạng về hình thức hoạt động và động lực làm việc cũng khiến việc đo lường trở nên khó khăn.
Bên cạnh những đóng góp tích cực, khu vực kinh tế phi chính thức còn đặt ra nhiều thách thức. Các hoạt động kinh doanh không đăng ký thường trốn thuế, gây thất thu ngân sách nhà nước. Việc không tuân thủ các quy định về lao động và môi trường dẫn đến cạnh tranh không lành mạnh với các doanh nghiệp chính thức. Hơn nữa, khu vực này còn liên quan đến nhiều vấn đề xã hội như lao động trẻ em hay điều kiện làm việc kém an toàn.
Những vấn đề trên đều phản ánh hạn chế trong công tác quản lý và giám sát khu vực kinh tế phi chính thức. Để giải quyết các thách thức này, cần có những chính sách đồng bộ và hiệu quả hơn nhằm hỗ trợ phát triển bền vững và bảo đảm sự công bằng trong nền kinh tế.
Công nghệ Blockchain, với những đặc tính nổi bật như minh bạch, bất biến và phân tán, mang lại tiềm năng lớn trong việc giải quyết các vấn đề của nền kinh tế phi chính thức. Thứ nhất, Blockchain có khả năng ghi nhận toàn bộ các giao dịch trên một sổ cái chung không thể chỉnh sửa, từ đó tăng cường tính minh bạch và giảm thiểu nguy cơ gian lận. Thứ hai, các hợp đồng thông minh được xây dựng trên nền tảng Blockchain có thể tự động thực thi các điều khoản đã thỏa thuận, giúp giảm thiểu chi phí giao dịch và rủi ro trong thực hiện hợp đồng. Bên cạnh đó, Blockchain mở ra cơ hội cho các doanh nghiệp nhỏ và vừa tiếp cận dễ dàng hơn với các dịch vụ tài chính và thị trường, từ đó góp phần thúc đẩy sự phát triển kinh tế. Đặc biệt, các cơ quan quản lý có thể tận dụng Blockchain để theo dõi, quản lý hiệu quả hơn các hoạt động kinh tế phi chính thức, hỗ trợ xây dựng chính sách phù hợp. Mặc dù còn tồn tại không ít thách thức trong việc áp dụng, công nghệ Blockchain hứa hẹn sẽ mang lại những thay đổi tích cực, góp phần tăng cường tính minh bạch, cải thiện quản lý và thúc đẩy phát triển bền vững cho nền kinh tế phi chính thức tại Việt Nam.
2. Cơ sở lý luận
Blockchain là một công nghệ cơ sở dữ liệu hiện đại, đóng vai trò cốt lõi trong hầu hết các loại tiền điện tử. Với khả năng phân phối các bản sao đồng nhất của cơ sở dữ liệu trên toàn mạng, Blockchain làm cho việc tấn công hoặc gian lận hệ thống trở nên cực kỳ khó khăn. Mặc dù hiện nay, Blockchain chủ yếu được sử dụng trong lĩnh vực tiền điện tử, nhưng công nghệ này còn mở ra tiềm năng ứng dụng rộng rãi trong nhiều ngành, nghề khác.
Blockchain là công nghệ sổ cái kỹ thuật số phân tán, có thể lưu trữ mọi loại dữ liệu, từ giao dịch tiền điện tử đến quyền sở hữu NFT hay các hợp đồng thông minh trong hệ thống tài chính phi tập trung (DeFi). Mặc dù các cơ sở dữ liệu truyền thống cũng có thể lưu trữ thông tin này, Blockchain lại có điểm đặc biệt là tính phi tập trung. Thay vì chỉ lưu trữ tại một vị trí hoặc do một quản trị viên tập trung quản lý như cơ sở dữ liệu ngân hàng hay bảng tính Excel, Blockchain phân phối các bản sao của dữ liệu trên nhiều máy tính trong mạng, gọi là các nút, giúp bảo vệ tính toàn vẹn của thông tin.
Các nguyên lý cơ bản của Blockchain bao gồm nhiều yếu tố quan trọng bảo đảm tính bảo mật và minh bạch. Mỗi khối trong Blockchain chứa một tập hợp các giao dịch, các khối này được liên kết với nhau theo thứ tự thời gian, tạo thành một chuỗi liên tục. Để duy trì tính toàn vẹn, mỗi khối có một hàm băm duy nhất, liên kết với khối trước đó, giúp bảo vệ dữ liệu khỏi những thay đổi không mong muốn. Blockchain hoạt động theo cơ chế phân tán, nơi dữ liệu được lưu trữ trên nhiều máy tính khác nhau, không có sự kiểm soát của một cơ quan trung ương.
Blockchain sở hữu những đặc tính nổi bật giúp bảo vệ và tối ưu hóa quá trình xử lý dữ liệu. Đầu tiên, tính minh bạch bảo đảm rằng, tất cả giao dịch đều được ghi lại công khai và có thể truy cập để kiểm tra. Về bảo mật, dữ liệu được mã hóa và phân tán rộng rãi trên các máy tính trong mạng, khiến việc tấn công hoặc xâm nhập hệ thống trở nên rất khó khăn. Một đặc điểm quan trọng khác là tính bất biến, nghĩa là một khi giao dịch đã được ghi nhận vào hệ thống, không thể thay đổi hoặc xóa bỏ. Cuối cùng, Blockchain thể hiện tính phân quyền khi không có bất kỳ cơ quan trung ương nào kiểm soát hoặc quản lý mạng lưới, giúp bảo đảm sự độc lập và minh bạch trong mọi hoạt động.
Khu vực kinh tế phi chính thức, theo khuyến nghị của các tổ chức quốc tế, bao gồm tất cả doanh nghiệp tư nhân không đăng ký kinh doanh trong lĩnh vực phi nông nghiệp, nhưng vẫn cung cấp sản phẩm và dịch vụ cho thị trường. Công việc phi chính thức được hiểu là các công việc không có bảo hiểm xã hội hay phúc lợi. Để xác định rõ ràng công việc phi chính thức, cần xem xét một số yếu tố như chế độ bảo hiểm, phúc lợi xã hội, hợp đồng lao động, bảng lương, cũng như các chế độ bồi thường thất nghiệp. Theo các định nghĩa này, việc làm phi chính thức có thể chia thành hai nhóm chính: Công việc trong khu vực phi chính thức và công việc không có bảo hiểm trong khu vực chính thức. Theo ILO (2003), cả khu vực phi chính thức và việc làm phi chính thức tạo nên khái niệm nền kinh tế phi chính thức.
Blockchain có khả năng giải quyết nhiều vấn đề tồn tại trong nền kinh tế phi chính thức, đặc biệt trong việc thúc đẩy tính minh bạch và giảm thiểu gian lận. Với khả năng ghi nhận các giao dịch một cách rõ ràng và không thể sửa đổi, Blockchain giúp tăng cường niềm tin từ các bên tham gia, thu hút thêm đầu tư, điều này rất quan trọng đối với các doanh nghiệp nhỏ và siêu nhỏ trong khu vực phi chính thức. Cơ chế bảo mật của Blockchain cũng giúp giảm thiểu khả năng gian lận, làm giả thông tin, bảo đảm rằng các dữ liệu giao dịch được ghi nhận một cách chính xác và không thể thay đổi.
Bên cạnh đó, Blockchain còn mở rộng khả năng tiếp cận cho các doanh nghiệp nhỏ đối với các dịch vụ tài chính mà trước đây họ khó có thể tiếp cận do thiếu minh bạch hoặc không có sự xác nhận chính thức từ cơ quan chức năng. Việc này không chỉ giúp các doanh nghiệp dễ dàng tham gia vào hệ thống tài chính chính thức mà còn tăng cường khả năng quản lý đối với các cơ quan nhà nước. Các cơ quan quản lý có thể sử dụng Blockchain để theo dõi các hoạt động kinh tế, từ đó có thể kiểm soát và quản lý hiệu quả hơn.
Khu vực kinh tế phi chính thức ngày càng phát triển ngoài sự kiểm soát của pháp luật, gây ra những vấn đề như thiếu hợp đồng rõ ràng, trì hoãn thanh toán và khó giải quyết tranh chấp. Chuyên gia Shehzad Bhanji, lãnh đạo cao cấp trong lĩnh vực marketing toàn cầu, đổi mới kỹ thuật số và Fintech chia sẻ rằng, các bên tham gia thường bỏ qua việc ký kết hợp đồng, các khoản thanh toán không được thực hiện đúng hạn hoặc thậm chí bị từ chối, trong khi các tranh chấp phải được đưa ra tòa án, gây tốn kém và mất thời gian. Trong bối cảnh này, hợp đồng thông minh có thể là giải pháp hiệu quả. Đây là một loại giao thức máy tính cho phép thực hiện tự động các điều khoản đã được thỏa thuận trong hợp đồng, khi các điều kiện nhất định được đáp ứng, mà không cần sự can thiệp của bên thứ ba. Với sự hỗ trợ của Blockchain, hợp đồng thông minh giúp giảm thiểu rủi ro và cải thiện tính minh bạch trong giao dịch. Nhờ vào hợp đồng thông minh, các tổ chức, cá nhân sẽ cảm thấy dễ dàng hơn trong việc tuân thủ các thỏa thuận và pháp luật. Điều này không chỉ giúp tiết kiệm chi phí cho việc thực thi pháp luật, mà còn góp phần giảm thiểu quy mô của nền kinh tế phi chính thức.
Một số ví dụ điển hình có thể kể đến như trong ngành nông nghiệp, nơi nông dân có thể sử dụng Blockchain để ghi nhận toàn bộ quy trình sản xuất, vận chuyển, phân phối sản phẩm, từ đó bảo đảm được nguồn gốc và chất lượng của sản phẩm. Trong lĩnh vực hợp tác xã, Blockchain có thể giúp quản lý tài sản chung, phân chia lợi nhuận một cách công bằng và minh bạch. Các đặc tính vượt trội của Blockchain như tính minh bạch, bảo mật và phân quyền khiến nó trở thành công cụ lý tưởng để chính thức hóa, phát triển nền kinh tế phi chính thức. Tuy nhiên, việc ứng dụng Blockchain trong thực tế đòi hỏi phải có sự chuẩn bị kỹ lưỡng về mặt pháp lý, kỹ thuật, nguồn nhân lực để bảo đảm tính hiệu quả và khả năng triển khai rộng rãi.
3. Phương pháp nghiên cứu
Trong lĩnh vực nghiên cứu kinh tế, ba cách tiếp cận chủ yếu đã được sử dụng để phân tích nguồn gốc và lý do tồn tại của tính phi chính thức (Roubaud, 1994, Bacchetta và cộng sự, 2009). Phương pháp đầu tiên, được gọi là “hai mặt/kép”, xuất hiện trong các công trình của Lewis (1954) và Harris - Todaro (1970). Cách tiếp cận này dựa trên mô hình thị trường lao động kép, coi khu vực phi chính thức như một phần thừa của thị trường lao động, hoạt động tách biệt với khu vực kinh tế chính thức. Sự tồn tại của khu vực này được cho là hệ quả từ việc khu vực chính thức không đáp ứng đủ nhu cầu việc làm. Theo thời gian, cùng với tăng trưởng kinh tế và các chuyển đổi cấu trúc, khu vực kinh tế phi chính thức được kỳ vọng sẽ hòa nhập vào khu vực chính thức.
Phương pháp tiếp cận “cơ cấu” có cách nhìn khác biệt so với phương pháp đầu tiên, tập trung vào mối quan hệ phụ thuộc giữa hai khu vực chính thức và phi chính thức (Moser, 1978; Porter và cộng sự, 1989). Cách tiếp cận này dựa trên nền tảng lý thuyết của chủ nghĩa Marx cho rằng, khu vực phi chính thức là một phần gắn bó mật thiết với hệ thống tư bản chủ nghĩa, hoạt động trong mối quan hệ phụ thuộc. Khu vực phi chính thức không chỉ cung cấp nguồn lao động và sản phẩm giá rẻ cho các doanh nghiệp chính thức, mà còn góp phần gia tăng tính linh hoạt, khả năng cạnh tranh cho nền kinh tế. Theo quan điểm này, trước xu hướng toàn cầu hóa, các doanh nghiệp hiện đại phản ứng bằng cách áp dụng các hệ thống sản xuất linh hoạt hơn và mở rộng hình thức gia công để giảm chi phí. Những mối quan hệ sản xuất phi chính thức này khó có thể bị xóa bỏ ngay cả khi nền kinh tế tăng trưởng vì chúng được xem là yếu tố song hành với sự phát triển của tư bản chủ nghĩa.
Phương pháp tiếp cận “pháp lý” cho rằng, khu vực phi chính thức chủ yếu bao gồm các doanh nghiệp siêu nhỏ, hoạt động ngoài khuôn khổ pháp lý để tránh các quy định kinh tế (De Soto, 1994). Cách tiếp cận này thuộc trường phái tự do trái ngược hoàn toàn với hai phương pháp trước, bởi vì nó tin rằng việc lựa chọn không chính thức là một quyết định tự nguyện. Lý do cho sự lựa chọn này là chi phí quá cao để chính thức hóa và đăng ký kinh doanh, khiến nhiều doanh nghiệp chọn cách duy trì hoạt động ngoài hệ thống pháp lý.
Tuy vậy, cả hai cách tiếp cận đầu tiên đều chưa đưa ra được câu trả lời rõ ràng về việc lựa chọn khu vực phi chính thức là hoàn toàn tự nguyện hay do ép buộc. Theo cách tiếp cận thứ nhất, lợi ích tài chính không phải yếu tố duy nhất để đánh giá chất lượng công việc. Trong khi đó, cách tiếp cận thứ hai cho thấy rằng, việc duy trì công việc trong một khu vực cụ thể (chính thức hoặc phi chính thức) có thể xuất phát từ sự lựa chọn chủ động hoặc bị chi phối bởi các yếu tố bắt buộc từ hoàn cảnh. Bài viết lựa chọn phương pháp tiếp cận phù hợp nhất là phương pháp tiếp cận mang tính “pháp lý”. Lý do là vì phương pháp này phù hợp với trọng tâm của công nghệ Blockchain, vốn có khả năng giải quyết các vấn đề về chi phí và thủ tục phức tạp trong quá trình chính thức hóa hoạt động kinh doanh. Cách tiếp cận pháp lý tập trung vào việc lý giải tại sao các doanh nghiệp, cá nhân chọn hoạt động phi chính thức, thường là do các rào cản pháp lý và chi phí cao -
những vấn đề mà Blockchain có thể đơn giản hóa, giảm thiểu hiệu quả. Ngoài ra, phương pháp này nhấn mạnh vào các doanh nghiệp nhỏ và siêu nhỏ, đối tượng chính của nền kinh tế phi chính thức với tiềm năng mà Blockchain mang lại như quản lý minh bạch, giảm chi phí giao dịch và mở rộng khả năng tiếp cận dịch vụ tài chính. Đặc biệt, phương pháp này còn tập trung vào việc tự nguyện chuyển đổi từ khu vực phi chính thức sang chính thức, dựa trên lợi ích từ việc giảm rào cản và tăng cơ hội, điều mà Blockchain có thể hỗ trợ đáng kể. Đồng thời, để mở rộng góc nhìn, có thể kết hợp thêm yếu tố của phương pháp tiếp cận “cơ cấu” nhằm làm rõ mối quan hệ phụ thuộc giữa khu vực chính thức và phi chính thức, cũng như vai trò của Blockchain trong việc thúc đẩy sự phối hợp giữa hai khu vực này. Tóm lại, phương pháp tiếp cận pháp lý là nền tảng chủ đạo, nhưng tích hợp thêm yếu tố cơ cấu sẽ giúp phân tích toàn diện hơn về vai trò của Blockchain trong việc chính thức hóa nền kinh tế phi chính thức.
Tại Hội thảo quốc tế về “Khu vực kinh tế phi chính thức và việc làm phi chính thức” tháng 5/2010, hầu hết các công trình chưa đi sâu vào phân tích thực trạng khu vực kinh tế phi chính thức tại Việt Nam cũng như chưa đề cập đến sự chuyển đổi số trong lĩnh vực này. Tính đến hiện tại, có rất ít nghiên cứu khoa học chuyên sâu về khu vực kinh tế phi chính thức và những quan niệm xung quanh nó vẫn còn chưa thống nhất, thậm chí trái ngược nhau. Điều này dẫn đến tình trạng thống kê chưa đầy đủ, thiếu chính xác về năng lực và đóng góp của khu vực này đối với nền kinh tế quốc gia. Các nghiên cứu hiện nay chủ yếu tập trung vào ứng dụng công nghệ Blockchain trong các lĩnh vực như tài chính và quản trị, nhưng chưa có công trình nào nghiên cứu mối quan hệ giữa Blockchain và nền kinh tế phi chính thức. Trong nghiên cứu của Vũ Trường Sơn (2021), một số vấn đề về nền kinh tế phi chính thức và các hàm ý chính sách cho Việt Nam đã được đề cập, mở ra hướng nghiên cứu về tác động của chuyển đổi số trong các lĩnh vực kinh tế vĩ mô. Do đó, nghiên cứu này được thực hiện nhằm lấp đầy những khoảng trống trong các công trình nghiên cứu trước đó và đóng góp vào việc nghiên cứu mối quan hệ giữa công nghệ Blockchain và nền kinh tế phi chính thức.
4. Tiềm năng
Ngành dịch vụ tài chính và ngân hàng là những lĩnh vực tiên phong trong việc ứng dụng công nghệ Blockchain. Tại Việt Nam, công nghệ này đã được triển khai mạnh mẽ, đặc biệt trong các lĩnh vực như dịch vụ tài chính (chiếm hơn 83%), chuỗi cung ứng (40%), dịch vụ công cộng (30%), năng lượng (30%), và giáo dục (30%). Tuy nhiên, hiện nay chưa có nghiên cứu hay báo cáo cụ thể nào về việc ứng dụng Blockchain trong việc chính thức hóa nền kinh tế phi chính thức tại Việt Nam cũng như trên toàn cầu. Vì vậy, nhóm tác giả đã dựa vào tiềm năng ứng dụng Blockchain trong các lĩnh vực đã có mô hình thành công, các đặc tính nổi bật của công nghệ này để đưa ra các phân tích và dự đoán về khả năng phát triển của nó trong nền kinh tế phi chính thức.
Tiềm năng của công nghệ Blockchain trong việc giải quyết các vấn đề của nền kinh tế phi chính thức tại Việt Nam là rất lớn. Blockchain có thể khắc phục nhiều vấn đề tồn tại trong nền kinh tế phi chính thức bằng cách nâng cao hệ thống quản lý với khu vực phi chính thức và việc làm phi chính thức, bao gồm thiếu minh bạch, bảo mật yếu kém, các rào cản trong việc tiếp cận dịch vụ.
Đầu tiên, Blockchain có khả năng tăng cường tính minh bạch trong các giao dịch. Công nghệ này cho phép ghi nhận, lưu trữ mọi giao dịch một cách công khai và không thể thay đổi, giúp các bên tham gia dễ dàng xác minh thông tin mà không lo ngại về gian lận hay thông tin sai lệch. Điều này sẽ xây dựng lại niềm tin trong cộng đồng kinh tế phi chính thức, nơi mà việc thiếu minh bạch là một vấn đề lớn. Những cải tiến này sẽ giúp tạo dựng môi trường giao dịch đáng tin cậy và giảm thiểu các tranh chấp.
Blockchain hỗ trợ việc tiếp cận các dịch vụ tài chính cho các doanh nghiệp nhỏ trong khu vực kinh tế phi chính thức. Nhờ vào tính phân quyền của Blockchain, doanh nghiệp có thể tham gia vào các hoạt động tài chính mà không cần thông qua tổ chức trung gian, điều này giúp giảm chi phí và các thủ tục pháp lý phức tạp. Công nghệ này còn giúp các doanh nghiệp nhỏ dễ dàng hơn trong việc huy động vốn, đồng thời giảm thiểu sự phụ thuộc vào các nguồn tài chính truyền thống, điều mà trước đây đã và đang gây khó khăn cho họ.
Ngoài ra, việc sử dụng hợp đồng thông minh trong Blockchain có thể tự động hóa các giao dịch và thực thi các thỏa thuận mà không cần đến sự can thiệp của bên thứ ba. Điều này giúp giảm thiểu rủi ro và tranh chấp trong quá trình giao dịch, đồng thời tạo ra một hệ thống pháp lý tài chính rõ ràng, dễ hiểu cho tất cả các bên tham gia. Việc áp dụng hợp đồng thông minh sẽ giúp những doanh nghiệp trong khu vực phi chính thức có thể chính thức hóa các giao dịch của mình và gia nhập nền kinh tế chính thức một cách dễ dàng hơn.
Blockchain có thể giúp hợp pháp hóa và chính thức hóa các công việc trong khu vực phi chính thức bằng cách tạo ra một hệ thống giao dịch minh bạch, an toàn, giúp bảo vệ quyền lợi của người lao động. Các giao dịch này có thể được ghi lại trên Blockchain, giúp bảo đảm tính minh bạch, hợp pháp cho các hợp đồng lao động, đồng thời tạo ra sự tin cậy giữa người lao động và người sử dụng lao động. Điều này sẽ giúp thúc đẩy việc chuyển các công việc từ khu vực phi chính thức sang khu vực chính thức, mang lại cơ hội việc làm ổn định và có bảo hiểm cho người lao động.
Blockchain cũng có thể giúp cung cấp các giải pháp để các lao động trong khu vực chính thức nhưng không có bảo hiểm có thể được hưởng các quyền lợi như bảo hiểm y tế, hưu trí và các phúc lợi khác. Các hợp đồng thông minh trên Blockchain có thể tự động thực thi điều khoản bảo hiểm, giúp người lao động bảo đảm quyền lợi mà không cần phải qua các quy trình phức tạp. Điều này sẽ góp phần cải thiện điều kiện làm việc và bảo vệ quyền lợi cho những người lao động thiếu sự bảo vệ từ cơ chế bảo hiểm truyền thống.
Việc ứng dụng công nghệ Blockchain tại Việt Nam có thể được thúc đẩy mạnh mẽ trong thời gian tới, đặc biệt khi các công ty công nghệ lớn như Nvidia đặt cơ sở tại Việt Nam. Việc Chính phủ Việt Nam và Nvidia hợp tác thành lập Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển cùng Trung tâm Dữ liệu AI (trí tuệ nhân tạo) tại Việt Nam mở ra tiềm năng lớn cho việc ứng dụng công nghệ Blockchain. Các trung tâm này sẽ thúc đẩy nghiên cứu và phát triển các giải pháp Blockchain trong các lĩnh vực như tài chính, giáo dục, y tế và năng lượng. Nhờ cơ sở hạ tầng hiện đại và nguồn nhân lực chất lượng từ Nvidia, Việt Nam có thể tối ưu hóa quy trình, tăng cường minh bạch và bảo mật, đặc biệt trong nền kinh tế phi chính thức. Đây là cơ hội để Việt Nam xây dựng chính sách và khung pháp lý hỗ trợ ứng dụng Blockchain, góp phần chính thức hóa nền kinh tế phi chính thức và nâng cao sức cạnh tranh quốc gia.
5. Thách thức trong việc triển khai và ứng dụng
Việc ứng dụng công nghệ Blockchain vào quá trình chính thức hóa nền kinh tế phi chính thức tại Việt Nam mang lại nhiều cơ hội nhưng cũng đối mặt với không ít thách thức. Trước hết, khung pháp lý cho Blockchain tại Việt Nam vẫn đang trong quá trình hoàn thiện. Mặc dù, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành “Chiến lược quốc gia về ứng dụng và phát triển công nghệ chuỗi khối (Blockchain) đến năm 2025, định hướng đến năm 2030” theo Quyết định số 1236/QĐ-TTg ngày 22/10/2024, nhưng các quy định chi tiết về việc áp dụng công nghệ này trong các lĩnh vực cụ thể, đặc biệt là trong việc quản lý doanh nghiệp phi chính thức vẫn chưa rõ ràng. Việc thiếu hành lang pháp lý cụ thể có thể gây ra rủi ro trong triển khai, làm giảm mức độ tin cậy của doanh nghiệp và người dân đối với công nghệ này.
Bên cạnh đó, chi phí đầu tư vào hạ tầng Blockchain là một thách thức lớn, đặc biệt với các hộ kinh doanh cá thể và doanh nghiệp nhỏ lẻ trong nền kinh tế phi chính thức. Việc tích hợp công nghệ Blockchain vào các hệ thống hiện có đòi hỏi nguồn lực tài chính và kỹ thuật đáng kể. Đối với những đối tượng vốn đã gặp khó khăn trong việc tiếp cận các nguồn vốn chính thức, chi phí triển khai công nghệ mới có thể trở thành rào cản đáng kể.
Một vấn đề quan trọng khác là sự thiếu hụt nguồn nhân lực chất lượng cao trong lĩnh vực Blockchain. Mặc dù Việt Nam đã xác định Blockchain là một trong những công nghệ chiến lược của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, nhưng hiện tại số lượng chuyên gia và kỹ sư có đủ trình độ để phát triển và triển khai các ứng dụng Blockchain vẫn còn hạn chế. Việc đào tạo và phát triển nhân lực cần được đẩy mạnh để bảo đảm tính hiệu quả và bền vững trong quá trình ứng dụng Blockchain vào nền kinh tế phi chính thức.
Ngoài ra, mức độ chấp nhận, tin tưởng của doanh nghiệp, hộ kinh doanh cá thể và người dân đối với Blockchain vẫn còn thấp. Nhiều người chưa hiểu rõ lợi ích của Blockchain hoặc còn e ngại về tính minh bạch, bảo mật cũng như khả năng ứng dụng thực tế của công nghệ này. Việc thay đổi nhận thức và tạo ra các cơ chế khuyến khích sử dụng Blockchain sẽ đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy quá trình chính thức hóa nền kinh tế phi chính thức.
Cuối cùng, thách thức về bảo mật và rủi ro gian lận trong quá trình triển khai Blockchain cũng là một vấn đề cần lưu ý. Dù Blockchain có khả năng bảo đảm tính minh bạch và giảm thiểu gian lận, nhưng các cuộc tấn công mạng, lỗi hợp đồng thông minh hoặc các lỗ hổng bảo mật vẫn có thể xảy ra. Nếu không có cơ chế bảo mật và giám sát phù hợp, việc ứng dụng Blockchain có thể gặp phải những rủi ro không mong muốn.
Mặc dù còn nhiều thách thức, nhưng với sự hỗ trợ từ Chính phủ, sự hợp tác giữa các doanh nghiệp công nghệ và cơ quan quản lý, cũng như việc xây dựng các giải pháp phù hợp, Blockchain hoàn toàn có thể trở thành một công cụ hiệu quả giúp chính thức hóa nền kinh tế phi chính thức tại Việt Nam, thúc đẩy sự minh bạch, phát triển bền vững trong nền kinh tế số.
6. Hàm ý chính sách đối với việc áp dụng
Tại Việt Nam, nền kinh tế phi chính thức đóng vai trò quan trọng trong cơ cấu GDP, với hàng triệu hộ kinh doanh cá thể, lao động tự do và các giao dịch không có hóa đơn chứng từ. Tuy nhiên, việc thiếu tính minh bạch, khó kiểm soát và hạn chế tiếp cận nguồn tài chính chính thức khiến khu vực này chưa thể phát huy hết tiềm năng. Chính phủ Việt Nam đã đặt mục tiêu chính thức hóa nền kinh tế phi chính thức nhằm tăng cường tính minh bạch, mở rộng nguồn thu thuế và thúc đẩy sự phát triển bền vững.
Như đã đề cập ở trên, các chính sách chính thức hóa khu vực phi chính thức khác nhau thường dựa trên các quan điểm về khu vực phi chính thức. Trường phái pháp lý cho rằng chỉ cần giảm rào cản gia nhập khu vực chính thức và cải thiện việc tiếp cận tài chính là đủ để khuyến khích các cơ sở phi chính thức đăng ký, vay vốn, tận dụng tất cả các lợi ích của tình trạng chính thức. Trường phái cấu trúc cho rằng, chỉ cần đẩy mạnh việc thực thi các quy định và tiến hành cuộc chiến chống trốn thuế thì sẽ loại bỏ được tình trạng phi chính thức. Dựa trên phương pháp tiếp cận đa phân khúc thảo luận trong phần trước, chiến lược chính thức hóa tốt nhất là kết hợp các yếu tố từ các chiến lược khác nhau. Trên thực tế, các thành công cho thấy, cần phát triển một nhóm đồng bộ các sáng kiến chính sách, thúc đẩy sự đồng bộ và tăng cường sự gắn kết tích cực của các hoạt động.
6.1. Xây dựng hạ tầng số
Công nghệ Blockchain nổi lên như một giải pháp hiệu quả, giúp cải thiện tính minh bạch, bảo mật dữ liệu và giảm chi phí giao dịch. Đặc biệt, với Chiến lược quốc gia về ứng dụng và phát triển Blockchain đến năm 2025, định hướng đến năm 2030, Việt Nam đã thể hiện quyết tâm trở thành quốc gia dẫn đầu khu vực trong lĩnh vực nghiên cứu, triển khai và ứng dụng Blockchain. Ngày 15/01/2025, Bộ Thông tin và Truyền thông đã giao nhiệm vụ cho One Mount Group phát triển mạng Blockchain Layer 1 “Make in Vietnam”. Đây là nền tảng hạ tầng số quan trọng, tạo điều kiện thuận lợi cho việc ứng dụng công nghệ Blockchain vào chính thức hóa nền kinh tế phi chính thức. Mạng Blockchain Layer 1 sẽ giúp tối ưu hóa hệ thống quản lý doanh nghiệp, cải thiện khả năng xác thực danh tính số và bảo đảm tính minh bạch trong giao dịch. Vì vậy, cần có những chính sách nhất quán để việc triển khai ứng dụng Blockchain một cách nhất quán, đồng bộ và hiệu quả.
Việc phát triển hạ tầng Blockchain Layer 1 sẽ tạo nền tảng cho các ứng dụng liên quan đến quản lý doanh nghiệp, tài chính và thuế. One Mount Group có thể hợp tác với Chính phủ để tích hợp Blockchain Layer 1 vào hệ thống đăng ký kinh doanh, giúp giảm thủ tục hành chính và tăng tính minh bạch. Bên cạnh đó, Blockchain sẽ hỗ trợ các hộ kinh doanh cá thể tiếp cận các dịch vụ tài chính chính thức, đồng thời phát triển các giao thức liên thông giữa Blockchain và hệ thống dữ liệu của cơ quan nhà nước.
6.2. Xây dựng hệ thống nhận diện và xác thực danh tính số
Một trong những rào cản lớn trong quá trình chính thức hóa nền kinh tế phi chính thức là thiếu hệ thống nhận diện và xác thực danh tính số. Việc sử dụng Blockchain để tạo danh tính số giúp cá nhân và doanh nghiệp đăng ký và xác thực thông tin an toàn. Đồng thời, cần hợp tác với ngân hàng và tổ chức tài chính để tích hợp danh tính số vào các dịch vụ tài chính, tạo điều kiện cho hộ kinh doanh tiếp cận tín dụng.
6.3. Áp dụng hợp đồng thông minh vào giao dịch thương mại
Hợp đồng thông minh giúp tự động hóa các giao dịch, giảm tranh chấp và bảo đảm quyền lợi của các bên liên quan. Để ứng dụng hiệu quả hợp đồng thông minh, cần triển khai thử nghiệm trong lĩnh vực thương mại điện tử, tài chính vi mô và quản lý chuỗi cung ứng. Bên cạnh đó, việc xây dựng nền tảng giao dịch ngang hàng (P2P) dựa trên Blockchain sẽ hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và hộ kinh doanh cá thể trong giao dịch.
6.4. Ứng dụng Blockchain trong quản lý thuế và tài chính
Để nâng cao hiệu quả quản lý thuế đối với khu vực kinh tế phi chính thức, Blockchain có thể hỗ trợ theo dõi dòng tiền và giao dịch, giúp cơ quan thuế xác minh nguồn thu nhập. Đồng thời, cần phát triển hệ thống kê khai thuế tự động, giúp hộ kinh doanh thực hiện nghĩa vụ thuế một cách đơn giản hơn, cũng như tích hợp Blockchain với hệ thống tài chính số để thúc đẩy thanh toán điện tử, giảm giao dịch tiền mặt.
6.5. Phát triển hệ sinh thái tín dụng phi tập trung
Hiện nay, các doanh nghiệp và cá nhân trong nền kinh tế phi chính thức gặp nhiều khó khăn trong việc tiếp cận vốn do không có hồ sơ tín dụng. Blockchain có thể giải quyết vấn đề này thông qua nền tảng tín dụng phi tập trung (DeFi), hỗ trợ tài chính cho doanh nghiệp mà không cần trung gian tài chính truyền thống. Việc áp dụng mô hình chấm điểm tín dụng dựa trên lịch sử giao dịch Blockchain sẽ giúp tăng khả năng tiếp cận nguồn vốn cho doanh nghiệp nhỏ.
6.6. Minh bạch hóa chuỗi cung ứng và truy xuất nguồn gốc
Blockchain giúp đảm bảo tính minh bạch và truy xuất nguồn gốc trong các ngành quan trọng như nông nghiệp, thực phẩm và thủ công mỹ nghệ. Việc xây dựng hệ thống quản lý chuỗi cung ứng dựa trên Blockchain sẽ giúp các hộ sản xuất nhỏ lẻ chứng minh nguồn gốc sản phẩm, đồng thời hỗ trợ các doanh nghiệp trong nền kinh tế phi chính thức tham gia vào chuỗi cung ứng chính thức thông qua hệ thống Blockchain.
Với sự hỗ trợ từ Chính phủ thông qua Chiến lược quốc gia về ứng dụng và phát triển Blockchain đến năm 2025, định hướng đến năm 2030 và sự tham gia của One Mount Group trong việc xây dựng Blockchain Layer 1 "Make in Vietnam", Việt Nam đang có cơ hội lớn để ứng dụng Blockchain vào chính thức hóa nền kinh tế phi chính thức. Các giải pháp trên không chỉ giúp nâng cao tính minh bạch và hiệu quả quản lý mà còn tạo điều kiện cho các doanh nghiệp nhỏ và hộ kinh doanh cá thể tiếp cận thị trường chính thức, thúc đẩy nền kinh tế số phát triển bền vững. Công nghệ Blockchain có tiềm năng lớn trong việc giải quyết các vấn đề của nền kinh tế phi chính thức tại Việt Nam, đặc biệt là trong việc gia tăng tính minh bạch, giảm chi phí giao dịch và bảo vệ quyền lợi người lao động. Tuy nhiên, để thực hiện điều này một cách hiệu quả, cần có một khung pháp lý rõ ràng và các chiến lược phát triển hạ tầng công nghệ phù hợp. Đồng thời, việc đào tạo nguồn nhân lực và nâng cao nhận thức của cộng đồng về Blockchain sẽ là yếu tố quyết định để công nghệ này có thể được ứng dụng rộng rãi, góp phần chính thức hóa nền kinh tế phi chính thức và nâng cao sức cạnh tranh quốc gia.
Tài liệu tham khảo:
1. Bộ Tài chính (2023), Xu hướng phát triển hoạt động kinh tế trên nền tảng công nghệ chuỗi khối (Blockchain) và những vấn đề đặt ra đối với chính sách tài chính, https://www.mof.gov.vn/webcenter/portal/btcvn/pages_r/l/tin-bo-tai-chinh?dDocName=MOFUCM269075
2. Gia Bảo (2022), Ba ứng dụng của Blockchain cho các nước đang phát triển, https://vneconomy.vn/techconnect/ba-ung-dung-cua-blockchain-cho-cac-nuoc-dang-phat-trien.htm
3. Harris, J.R. và M.P. Todaro (1970), Migration, Unemployment and Development: A Two-sector Analysis, American Economic Review, vol. 60(1), pages 126-142.
4. Huyền Trang (2023), Blockchain đang tự giải “tiếng oan”, https://doanhnhantrevietnam.vn/blockchain-dang-tu-giai-tieng-oan-d18851.html
5. ILO (2016), Lao động phi chính thức Việt Nam.
6. Đại học Quốc gia Hà Nội (2021), Khu vực kinh tế phi chính thức: Thực trạng và những vấn đề đặt ra với công tác quản lý.
7. Kinh tế phi chính thức tại các nước đang phát triển (2010), Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam.
8. Lewis, W.A. (1954), Economic Development with Unlimited Supplies of Labour”, in The Manchester School, vol. 28(2), pages 139-191, Blackwell Publishing Ltd et University of Manchester.
9. Lý Quỳnh Anh, Vài nét về kinh tế phi chính thức, ncif.gov.vn
10. Minh Phương (2022), Blockchain đã và đang dần trở thành cột trụ cho công nghệ ở Việt Nam, https://dangcongsan.vn/kinh-te/blockchain-da-va-dang-dan-tro-thanh-cot-tru-cho-cong-nghe-o-viet-nam-622911.html
11. Nguyễn Hữu Chí (2012), Urbanization and access to labour market in Vietnam: Weight and characteristics of the informal sector, HAL science ouverte.
12. Nguyễn Quỳnh Anh (2021), Mở rộng diện bảo hiểm xã hội tự nguyện đối với khu vực phi chính thức tại Việt Nam, Tạp chí Tài chính, kỳ 1 tháng 6/2021.
13. Portes, A., M. Castells et L.A. Benton (1989), The Informal Economy: Studies in Advanced and Less Developed Countries, The Johns Hopkins University Press, Baltimore, MD.
14. Rodeck, D., & Curry, B. (2022), What Is Blockchain? https://communications.pasenategop.com/wp-content/uploads/sites/15/2022/06/What-Is-Blockchain.pdf
15. Roubaud, F. (1994), L’économie informelle au Mexique De la sphère domestique à la dynamique macro-économique, Karthala, ORSTOM, 453 p, References - Scientific Research Publishing, https://www.scirp.org/reference/referencespapers?referenceid=2552799
16. Soto (de), H. (1989), The Other Path, Harper and Row, New York.
17. Vũ Trường Sơn (2021), Kinh tế phi chính thức ở Việt Nam và hàm ý chính sách, Tạp chí Ngân hàng, https://tapchinganhang.gov.vn/kinh-te-phi-chinh-thuc-o-viet-nam-va-ham-y-chinh-sach-11888.html
