Tiền ảo, tài sản ảo vẫn nằm ngoài sự điều chỉnh của pháp luật

Tại Hội nghị đại biểu Quốc hội hoạt động chuyên trách thảo luận về dự án Luật Phòng, chống rửa tiền (sửa đổi) ngày 07/9/2022, dưới sự điều hành của Phó Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Đức Hải, các đại biểu tập trung thảo luận về dự án Luật Phòng, chống rửa tiền (sửa đổi), trong đó nổi bật là các vấn đề rửa tiền liên quan đến tiền ảo, tài sản ảo. Tại Việt Nam, thời gian gần đây, liên tiếp có những đường dây đánh bạc, rửa tiền quy mô lớn đều sử dụng tiền ảo. Tuy nhiên, các hoạt động này vẫn đang nằm ngoài sự điều chỉnh của pháp luật, chưa chịu sự quản lý của các cơ quan chức năng, tiền ảo và tài sản ảo vẫn lọt lưới do các quy định của pháp luật phòng, chống rửa tiền chưa quy định về vấn đề này. Ở thời điểm hiện tại, Việt Nam cũng chưa có khung pháp lý điều chỉnh đối với hoạt động cung cấp dịch vụ tài sản ảo (hoạt động cấp phép, tổ chức kinh doanh, cơ quan quản lý, thanh tra, giám sát…). Dự thảo Luật Phòng, chống rửa tiền (sửa đổi) dự kiến được đưa ra tại Kỳ họp thứ 4 của Quốc hội khóa XV (tháng 10/2022).

Luật Phòng, chống rửa tiền được Quốc hội khóa XIII thông qua ngày 18/6/2012 có hiệu lực thi hành từ ngày 01/01/2013 - là văn bản pháp lý toàn diện quy định về phòng, chống rửa tiền, tạo cơ sở pháp lý để từng bước nâng cao hiệu quả công tác phòng, chống rửa tiền ở Việt Nam, tiến tới phù hợp với thông lệ và chuẩn mực quốc tế về phòng, chống rửa tiền. Luật Phòng, chống rửa tiền năm 2012 được xây dựng trên cơ sở 40 khuyến nghị của Lực lượng Đặc nhiệm tài chính quốc tế (FATF), từ đó đến nay, FATF đã 11 lần sửa đổi khuyến nghị, do đó, một số quy định tại Luật Phòng, chống rửa tiền 2012 không còn phù hợp với 40 khuyến nghị hiện hành của FATF, ảnh hưởng đến việc thực thi cam kết của Việt Nam trong việc thực hiện các khuyến nghị của FATF. Việc sửa đổi Luật Phòng, chống rửa tiền thể hiện nỗ lực của Việt Nam nhằm khắc phục một số thiếu hụt về cơ sở pháp lý so với các khuyến nghị của FATF.

Nguy cơ rửa tiền qua tiền ảo là rất lớn

Tại Hội nghị, đại biểu Dương Văn Phước, Đoàn Đại biểu Quốc hội (ĐBQH) tỉnh Quảng Nam phát biểu, đối với vấn đề lợi dụng tiền ảo để rửa tiền, tài trợ khủng bố, hiện nay Nhà nước chưa công nhận tiền ảo, tuy nhiên, Việt Nam là một trong những thị trường có số người chơi tiền ảo rất lớn. Đây là lĩnh vực có nguy cơ rửa tiền rất lớn với lợi thế dễ dàng trao đổi trên phạm vi toàn cầu, trở thành kênh hữu hiệu để tội phạm lợi dụng rửa tiền.

Đại biểu Dương Văn Phước nêu rõ, thời gian gần đây liên tiếp có những đường dây đánh bạc, rửa tiền quy mô lớn sử dụng tiền ảo. Tuy nhiên, các hoạt động này vẫn đang nằm ngoài sự điều chỉnh của pháp luật, chưa chịu sự quản lý của cơ quan chức năng, tiền ảo và tài sản ảo vẫn lọt lưới do các quy định của pháp luật phòng, chống rửa tiền chưa quy định về vấn đề này.

Ảnh minh họa (Nguồn Internet)

Do đó, việc bổ sung đối tượng tài sản ảo, tiền ảo vào dự thảo Luật là hết sức cần thiết, không chỉ đáp ứng các khuyến nghị của các tổ chức quốc tế về phòng, chống rửa tiền trên thế giới mà còn nhằm đảm bảo an ninh tài chính trong nước, không để công nghệ tài chính bị lợi dụng để rửa tiền tham nhũng, khủng bố.

Ngoài ra, góp ý kiến về Dự thảo, đại biểu Nguyễn Tạo thuộc Đoàn ĐBQH tỉnh Lâm Đồng bày tỏ đồng tình với sự cần thiết của việc xây dựng Luật. Đại biểu cho rằng, qua thực tế triển khai pháp luật về phòng, chống rửa tiền và kinh nghiệm đấu tranh phòng, chống rửa tiền của thế giới với những phát sinh mới, những tranh chấp rủi ro hơn về rửa tiền đã đặt ra yêu cầu cần có những quy định mới hơn để điều chỉnh.

Theo đại biểu, Luật Phòng, chống rửa tiền (sửa đổi) lần này cần bao quát đầy đủ các lĩnh vực nhạy cảm, nhất là đối với các tổ chức cung cấp tài sản ảo, tổ chức cung ứng dịch vụ trung gian kết nối người đi vay, cho vay dựa trên nền tảng của công nghệ nhằm nâng cao hiệu quả đấu tranh phòng, chống tham nhũng, tội phạm.

Liên quan đến trách nhiệm của các cơ quan quản lý nhà nước được giao thực hiện quản lý nhà nước về phòng, chống rửa tiền, đại biểu cho rằng, hiện nay việc chia sẻ thông tin giữa các bộ, ngành và giữa ngân hàng các cấp với nhau chưa được thực hiện một cách đầy đủ và chặt chẽ. Đây là vấn đề đáng lo ngại. Do đó, đề nghị, dự thảo Luật cần có quy định để khắc phục vấn đề này.

Tại Hội nghị, Thống đốc Ngân hàng Nhà nước Việt Nam (NHNN) Nguyễn Thị Hồng cho biết, trên cơ sở ý kiến ĐBQH tại Hội nghị, NHNN sẽ tổng hợp đầy đủ và nghiên cứu tiếp thu, rà soát để tiếp tục hoàn thiện dự án Luật.

Về một số vấn đề ĐBQH quan tâm, Thống đốc NHNN nêu rõ, cơ quan chủ trì soạn thảo sẽ tiếp tục hoàn thiện dự thảo Luật theo hướng quy định rõ định nghĩa về tài sản bảo đảm phù hợp, thống nhất với Bộ luật Dân sự và các luật liên quan. Về đối tượng báo cáo, các ĐBQH cũng nêu một số những đối tượng báo cáo trong đó đề cập đến tài sản ảo.

Trước đó, NHNN cùng các bộ, ngành cũng đã có đề xuất thể hiện trong dự thảo ban đầu quy định đối tượng báo cáo về kinh doanh tài sản ảo. Tuy nhiên qua rà soát các quy định của pháp luật cho thấy, hệ thống pháp luật hiện hành chưa có quy định cụ thể về cơ quan quản lý cấp phép chính tài sản ảo. Vì vậy, trong quá trình soạn thảo, các cơ quan kiến nghị Chính phủ để trình Quốc hội phương án giao cho Chính phủ quy định hướng dẫn chi tiết. Luật Phòng, chống rửa tiền chỉ quy định về biện pháp phòng, chống… còn liên quan đến luật nguồn, tài sản nguồn sẽ được quy định ở các luật khác và trước mắt, Chính phủ sẽ hướng dẫn cụ thể.

Thống đốc NHNN chia sẻ, trong quá trình dự thảo, NHNN đã tiếp thu, chỉnh sửa và tiếp tục hoàn thiện bổ sung. Về chức năng, nhiệm vụ của các bộ, ngành, Thống đốc NHNN cho biết, dự thảo Luật Phòng, chống rửa tiền giao NHNN là đầu mối trong phòng, chống rửa tiền nhưng thực tế các giao dịch phát sinh rất nhiều. Trong đó, có nhiều giao dịch và trực thuộc các bộ, ngành quản lý. Do đó, dự thảo Luật đã đưa ra quy định liên quan đến trách nhiệm của các bộ, ngành liên quan. Đồng thời, tiếp thu ý kiến đại biểu Quốc hội chuyên trách, NHNN sẽ tiếp tục làm rõ trách nhiệm của cơ quan đầu mối là NHNN, rà soát bổ sung một số trách nhiệm của các cơ quan liên quan.

Thực tế, thời gian qua, lực lượng Công an đã triển khai công tác phòng ngừa, đấu tranh, ngăn chặn đối với hoạt động phạm tội có liên quan tiền ảo, đã tiến hành xác minh, điều tra hàng chục chuyên án, khởi tố và bắt giữ nhiều đối tượng liên quan đến hoạt động kinh doanh theo phương thức đa cấp sử dụng tiền ảo để thực hiện hành vi phạm tội, chiếm đoạt tiền lên đến hàng trăm tỷ đồng.

Số liệu thống kê từ Cục An ninh mạng và Phòng, chống tội phạm sử dụng công nghệ cao (Bộ Công an), tại Việt Nam, người sử dụng tiền ảo ngày càng phát triển, được giao dịch công khai, ước có khoảng 01 triệu người sở hữu và tham gia với số tiền giao dịch hằng ngày lên tới vài trăm tỷ đồng.

Theo Cục An ninh mạng và Phòng, chống tội phạm sử dụng công nghệ cao, lợi dụng tính ẩn danh của các đồng tiền ảo, hầu như các tổ chức, cá nhân hoạt động trong lĩnh vực này thường không đăng ký thành lập doanh nghiệp tại Việt Nam. Hoạt động kinh doanh theo phương thức đa cấp trên không gian mạng chủ yếu là đầu tư tài chính hoặc ICO các đồng “tiền ảo”. Các đối tượng và nhà đầu tư trao đổi, liên hệ với nhau thông qua các nhóm kín trên mạng xã hội (Facebook, Telegram, Zalo...) và huy động thu lợi bằng tiền ảo thay vì tiền VND như trước đây.

Một số mô hình kinh doanh theo phương thức đa cấp sử dụng tiền ảo trên không gian mạng phổ biến hiện nay như: Đầu tư ngoại hối, ủy thác đầu tư tài chính; chào bán cổ phần, cổ phiếu doanh nghiệp; ICO các đồng tiền ảo; mô hình giao dịch nhị phân. Tình hình vi phạm quy định kinh doanh theo phương thức đa cấp trên không gian mạng diễn biến phức tạp trên phạm vi cả nước với nhiều phương thức, thủ đoạn mới.

Tiền ảo không phải là phương tiện thanh toán hợp pháp tại Việt Nam

Tính đến thời điểm hiện nay, tại Việt Nam, khái niệm về tài sản ảo, tiền ảo chưa được quy định trong bất cứ văn bản quy phạm pháp luật nào. Mặc dù tài sản ảo, tiền ảo đang được giao dịch phổ biến, nhiều người tham gia nhưng chủ yếu mang tính chất đầu cơ, xuất hiện nhiều tổ chức, cá nhân lập các máy đào tiền ảo, cũng đã xảy ra nhiều vụ lừa đảo liên quan đến tiền ảo gây mất trật tự, an toàn trong xã hội.

Theo định nghĩa của Ngân hàng Trung ương Châu Âu (ECB) và cũng là thuật ngữ được hiểu và sử dụng thông dụng trên thế giới: “Tiền ảo là một loại tiền số (Digital Money) không có quản lý, được phát hành bởi những người tạo lập - phát triển (Developers) cũng thường là người kiểm soát và được sử dụng và chấp nhận thanh toán giữa các thành viên của một cộng đồng ảo nhất định”.

Định nghĩa về mặt kỹ thuật, theo một Báo cáo mới đây của Đại học Cambridge (Anh) thì Tiền ảo là kết quả của sự kết hợp nhiều thành tựu ở những lĩnh vực khác nhau, bao gồm nhưng không giới hạn ở khoa học điện toán (P2P Networking), mật mã (các hàm Hash mã hóa, chữ ký số) và kinh tế học (lý thuyết trò chơi). Tiền ảo (Virtual Currency, hay còn có tên gọi khác là tiền mã hóa - Cryptocurrency) là một token số tồn tại trong phạm vi một hệ thống tiền ảo nhất định, thường bao gồm một mạng ngang hàng (P2P Network), một cơ chế đồng thuận và một hạ tầng khóa công khai. Không có cơ quan trung tâm quản lý hệ thống; thay vào đó các quy tắc quản lý hệ thống (tức là định nghĩa giao dịch hợp lệ bao gồm những gì xác định cụ thể tổng nguồn cung của token số và cơ chế phát hành…) được thực thi bởi tất cả các thành viên tham gia mạng lưới (còn được gọi là “mắt lưới” - “nodes”). Toàn bộ lịch sử giao dịch có thể được xác thực độc lập bởi từng mắt lưới do mỗi thành viên tham gia đều có bản sao của sổ cái chia sẻ. Sổ cái chia sẻ này thường có hình thức là chuỗi các khối bao gồm các giao dịch (Blockchain) và thường xuyên được cập nhật qua một quá trình gọi là “đào mỏ” (Mining), qua đó những đơn vị mới của token gốc (tức là tiền ảo) được tạo ra. Ai cũng có thể tham gia hoặc từ bỏ hệ thống bất cứ lúc nào và không có danh tính đi kèm người sử dụng (ẩn danh).

Tiền ảo có lẽ gắn liền với khái niệm cộng đồng ảo (Virtual Communities) - là những nơi trong mạng không gian ảo mà các cá nhân tương tác với nhau. Sự phổ biến của cộng đồng ảo trong những năm gần đây gắn liền với những tiến bộ công nghệ và việc sử dụng Internet ngày càng nhiều trong mọi mặt của đời sống. Trong một vài trường hợp, những cộng đồng này tự tạo và lưu hành những đồng tiền của riêng mình để trao đổi hàng hóa, dịch vụ mà họ cung ứng, qua đó tạo ra chức năng phương tiện trao đổi và đơn vị đo lường giá trị cho chính cộng đồng ảo đó.

Tóm lại, qua nghiên cứu định nghĩa, phân loại của quốc tế, Bitcoin không phải tiền điện tử (e-Money) mà được phân loại thuộc nhóm tiền ảo (Vitual Currency). Tiền ảo/tiền mã hóa do tổ chức thuộc khu vực tư nhân phát hành, không phải tiền pháp định, hoạt động phân tán dựa trên các mạng máy tính, không chịu sự quản lý của nhà nước và thường chỉ được sử dụng, chấp nhận trao đổi hạn chế giữa các thành viên của một cộng đồng nhất định; tiền ảo/tiền mã hóa có thể được “tạo ra” dựa trên năng lực xử lý, giải mã của các máy tính hoạt động trên nền tảng công nghệ Blockchain.

Tại Việt Nam, tiền ảo không phải là tiền tệ và phương tiện thanh toán hợp pháp theo quy định tại Nghị định số 80/2016/NĐ-CP ngày 01/7/2016 của Chính phủ sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 101/2012/NĐ-CP ngày 22/11/2012 của Chính phủ về thanh toán không dùng tiền mặt và xử lý theo quy định tại Nghị định số 88/2019/NĐ-CP ngày 14/11/2019 của Chính phủ quy định về xử phạt hành chính trong lĩnh vực tiền tệ và ngân hàng đối với hành vi phát hành, cung ứng, sử dụng các phương tiện thanh toán không hợp pháp. Theo Chỉ thị số 10/CT-TTg ngày 11/4/2018 của Thủ tướng Chính phủ về tăng cường quản lý các hoạt động liên quan tới Bitcoin và các loại tiền ảo tương tự khác; Chỉ thị số 02/CT-NHNN ngày 13/4/2018 của Thống đốc NHNN về các biện pháp tăng cường kiểm soát các giao dịch, hoạt động liên quan đến tiền ảo, việc phát hành, cung ứng, sử dụng các đồng tiền ảo/mã hóa làm phương tiện thanh toán là hành vi bị cấm tại Việt Nam.

Thực tế, hiện nay, Việt Nam chưa có khung pháp lý chính thức về tiền ảo và nó không nằm trong danh mục hàng hóa, dịch vụ kinh doanh bị cấm, không phải là phương tiện thanh toán hay công cụ chuyển nhượng và chưa được ghi nhận trong bất cứ văn bản quy phạm pháp luật nào của hệ thống pháp luật dẫn đến nhiều hệ lụy xấu cho an ninh tiền tệ, tiềm ẩn nhiều nguy cơ đe dọa an ninh quốc gia, gây mất trật tự an toàn xã hội. Việt Nam cũng chưa công nhận bất cứ loại hình tiền ảo, tiền mã hóa nào; nhà đầu tư sẽ chịu toàn bộ rủi ro khi tham gia đầu tư vào các hoạt động đầu tư tiền ảo, sản phẩm ảo không được pháp luật bảo hộ. Cục An ninh mạng và Phòng, chống tội phạm sử dụng công nghệ cao đã khuyến cáo người dân cần nêu cao cảnh giác trước khi tham gia vào các hoạt động đầu tư, huy động vốn và trả thưởng theo mô hình mạng lưới đa cấp và các hoạt động giao dịch mua bán tiền ảo.

NHNN đã sớm nhận diện rủi ro, hệ lụy của tiền ảo Bitcoin và các loại tiền ảo tương tự khác có thể gây ra (nguy cơ rủi ro, rửa tiền…) và có phản ứng chính sách phù hợp. Cụ thể: Ngay từ tháng 02/2014, NHNN đã có thông cáo báo chí cảnh báo về những rủi ro, nguy cơ đối với các hoạt động, giao dịch liên quan tới Bitcoin và các loại tiền ảo tương tự khác, khẳng định theo quy định pháp lý hiện hành, Bitcoin và các loại tiền ảo tương tự khác không phải là phương tiện thanh toán hợp pháp tại Việt Nam; việc phát hành, cung ứng, sử dụng Bitcoin và các loại tiền ảo tương tự khác làm phương tiện thanh toán là hành vi bị cấm tại Việt Nam.

Tương tự, các cơ quan khác như Bộ Tài chính cũng nhiều lần cảnh báo về các sàn giao dịch tiền ảo, chứng khoán có tính chất lừa đảo của các đối tượng tội phạm công nghệ cao. Bộ Tài chính cho biết, Ủy ban Chứng khoán Nhà nước vẫn thường xuyên phối hợp với các cơ quan Công an về các vụ việc liên quan đến các sàn giao dịch, tiền ảo, chứng khoán có tính chất tương tự đã xảy ra tại nhiều tỉnh, thành phố trên cả nước. Bộ Tài chính cũng khuyến cáo người dân, nhà đầu tư cẩn trọng khi tham gia đầu tư vào tiền ảo, tài sản ảo để hạn chế những tổn thất có thể xảy ra.

Để quản lý tài sản ảo, tiền ảo, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 1255/QĐ-TTg ngày 21/8/2017 phê duyệt Đề án Hoàn thiện khung pháp lý để quản lý, xử lý đối với các loại tài sản ảo, tiền điện tử, tiền ảo và giao Bộ Tài chính chủ trì, phối hợp với các bộ, ngành liên quan (Bộ Tư pháp, NHNN…) nghiên cứu, đề xuất, sửa đổi bổ sung, ban hành mới về các văn bản pháp lý nhằm hoàn thiện khung khổ pháp lý để quản lý, xử lý đối với các loại tiền ảo, tài sản ảo. NHNN đã chủ động nghiên cứu, phối hợp với các bộ, ngành xây dựng các báo cáo về tiền ảo, tài sản ảo để đề xuất những nhiệm vụ liên quan.

Hiện nay, Bộ Tài chính đang trình Thủ tướng Chính phủ giao: (i) Bộ Tư pháp chủ trì, phối hợp với các bộ, ngành để nghiên cứu, rà soát các quy định của pháp luật dân sự liên quan đến tài sản ảo (tài sản mã hóa) thông qua việc sửa đổi các quy định của Bộ luật Dân sự 2015 và các văn bản hướng dẫn; (ii) Trên cơ sở các quy định của pháp luật dân sự liên quan đến tài sản ảo, các bộ, ngành sẽ đề xuất xây dựng các quy định điều chỉnh các quan hệ kinh tế, xã hội khác liên quan đến tài sản ảo (NHNN: Nghiên cứu, đánh giá tác động và đề xuất liên quan đến tiền mã hóa (tiền ảo); Bộ Tài chính nghiên cứu, đề xuất về vệc huy động vốn, thông qua phát hành tài sàn mã hóa và sàn giao dịch tài sản mã hóa là chứng khoán).

Liên quan đến lĩnh vực hoạt động ngân hàng, NHNN đã tham mưu Thủ tướng Chính phủ ban hành Chỉ thị số 10/CT-TTg và để triển khai thực hiện, Thống đốc NHNN cũng đã ban hành Chỉ thị số 02/CT-NHNN, trong đó chỉ đạo, yêu cầu cụ thể đối với các tổ chức tín dụng, tổ chức cung ứng dịch vụ trung gian thanh toán không được thực hiện các giao dịch, nghiệp vụ liên quan tới tiền ảo cho khách hàng do có thể phát sinh những rủi ro về rửa tiền, tài trợ khủng bố, gian lận, trốn thuế; tăng cường rà soát, báo cáo kịp thời các giao dịch, hoạt động đáng ngờ có liên quan tới tiền ảo; rà soát các tổ chức, cá nhân có giao dịch mua bán, trao đổi tiền ảo, các tổ chức có hoạt động xử lý giao dịch mua bán, trao đổi tiền ảo và có biện pháp xử lý đảm bảo tuân thủ quy định pháp luật về phòng, chống rửa tiền và quản lý ngoại hối.

Tài liệu tham khảo:

1. Quyết định số 1255/QĐ-TTg ngày 21/8/2017 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Đề án Hoàn thiện khung pháp lý để quản lý, xử lý đối với các loại tài sản ảo, tiền điện tử, tiền ảo.
2. Nghị định số số 80/2016/NĐ-CP ngày 01/7/2016 của Chính phủ sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 101/2012/NĐ-CP ngày 22/11/2012 của Chính phủ về thanh toán không dùng tiền mặt.
3. https://quochoi.vn

Trịnh Kim Chi (NHNN)