Phát triển thị trường tiền tệ - ngân hàng trong hội nhập kinh tế quốc tế và giải pháp đến năm 2020

TS. Lê Thị Thùy Vân – Viện Chiến lược và Chính sách tài chính

1. Phát triển thị trường tiền tệ - ngân hàng trong hội nhập kinh tế quốc tế: Kết quả đạt được và một số thách thức
Cùng với quá trình hội nhập và phát triển, khuôn khổ pháp lý vận hành thị trường tiền tệ - ngân hàng từng bước được hoàn thiện. Hệ thống các văn bản quản lý hoạt động kinh doanh ngoại hối được xây dựng với mức độ luật hóa ngày càng cao như: Pháp lệnh Ngoại hối năm 2005, Pháp lệnh số 06/2013/PL-UBTVQH13 ngày 18/3/2013 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội về sửa đổi, bổ sung một số điều của Pháp lệnh Ngoại hối số 28/2005/PL-UBTVQH11, Nghị định 50/2014/NĐ-CP của Chính phủ ngày 20/5/2014 về quản lý dự trữ ngoại hối nhà nước. Ngoài ra, Quyết định số 1910/QĐ-NHNN ngày 12/8/2010 của Thống đốc NHNN phê duyệt Đề án phát triển thị trường tiền tệ Việt Nam đã xác định mục tiêu, định hướng và giải pháp, lộ trình phát triển thị trường tiền tệ Việt Nam bền vững đến năm 2020. Theo đó, mô hình thị trường tiền tệ Việt Nam được xây dựng trên nguyên tắc “phát triển một thị trường tiền tệ an toàn, đồng bộ và mang tính cạnh tranh cao nhằm tạo cơ sở quan trọng cho việc hoạch định và điều hành chính sách tiền tệ, tăng khả năng chuyển đổi cho đồng Việt Nam”.
Cơ chế quản lý, giám sát thị trường tiền tệ - ngân hàng được thực hiện trên cơ sở phối hợp các văn bản pháp luật: Luật Thanh tra (2004); Luật NHNN và luật các TCTD năm 2010; Nghị định số 26/2014/NĐ-CP ngày 7/4/2014 về tổ chức và hoạt động của thanh tra, giám sát ngân hàng; Quyết định số 83/2009/QĐ-TTg ngày 27/5/2009 và Quyết định số 35/2014/QĐ-TTg ngày 12/6/2014 về chức năng nhiệm vụ, quyền hạn cơ cấu tổ chức của Cơ quan Thanh tra, Giám sát ngân hàng (CQTTGSNH). Hệ thống giám sát ngân hàng hiện nay được vận hành với hai phương thức giám sát chủ yếu đã trở thành thông lệ trên thế giới: (i) Giám sát từ xa; và (ii) Giám sát tuân thủ. Giám sát từ xa theo các tiêu chí CAMELS (có chức năng cảnh báo sớm đối với các TCTD có vấn đề và các rủi ro trong hoạt động ngân hàng) thông qua việc duy trì 03 loại báo cáo giám sát: (i) Báo cáo giám sát vĩ mô; (ii) Báo cáo đánh giá xếp hạng; và (iii) Báo cáo cảnh báo sớm. Hoạt động thanh tra, giám sát ngân hàng đã từng bước chuyển từ thanh tra từng vụ việc sang sử dụng kết hợp cả hai phương thức giám sát từ xa và thanh tra tại chỗ nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động của thanh tra, giám sát ngân hàng, phù hợp với bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng
sâu rộng.
Kết quả đạt được
Cùng với quá trình hoàn thiện thể chế quản lý và giám sát thị trường tiền tệ - ngân hàng trong hội nhập kinh tế quốc tế, sự phát triển của thị trường tiền tệ - ngân hàng đã đạt được những kết quả nhất định xét trên nhiều khía cạnh như quy mô, sản phẩm và tính hiệu quả của thị trường. Cụ thể:
Một là, thị trường tín dụng - ngân hàng có sự tăng trưởng mạnh mẽ về quy mô, với tỷ lệ dư nợ tín dụng ngân hàng/GDP tăng vượt mức trên 110% GDP vào năm 2016 và tiếp tục là thị trường chủ đạo trong một hệ thống tài chính dựa vào ngân hàng như Việt Nam. Dư nợ tín dụng ngân hàng khu vực tư nhân tăng trên 7 lần trong giai đoạn 2007-2016 và là kênh cung ứng vốn chủ yếu cho nền kinh tế. Điểm nổi bật của hệ thống TCTD Việt Nam là 4 NHTM lớn (VCB, BIDV, Vietinbank, Agribank) chiếm trên 50% tổng dư nợ tín dụng, khoảng 45% tổng tài sản và nguồn vốn huy động của toàn bộ hệ thống TCTD Việt Nam. Thị trường tiền tệ - ngân hàng Việt Nam đã có sự phát triển mạnh về quy mô, ngày càng phát huy vai trò quan trọng của mình trong việc điều hòa vốn của hệ thống ngân hàng; đồng thời là kênh truyền tải nhanh chóng, chính xác và hiệu quả của chính sách tiền tệ đến hệ thống ngân hàng nói riêng và toàn bộ nền kinh tế nói chung.
Mặc dù vậy, nếu so với các nước trong khu vực, quy mô thị trường tiền tệ - ngân hàng của Việt Nam còn nhỏ. Tỷ lệ tín dụng tư nhân/GDP của Việt thấp hơn Malaysia và Singapore ở mức 20 - 30 điểm phần trăm, cách biệt so với mức chỉ 36,5% của Indonesia. Mặc dù vậy, xem xét chỉ tiêu số lượng máy ATM/100.000 người lớn có thể thấy, khả năng tiếp cận thị trường tiền tệ - ngân hàng ở Việt Nam tương đối thấp (24 máy ATM/100.000 người lớn) so với các nước trong khu vực (59 ở Singapore; 52 ở Malaysia và 50 ở Indonesia). (Biểu đồ 1)
Biểu đồ 1: Quy mô thị trường tiền tệ ngân hàng Việt Nam so với các nước trong khu vực

(Nguồn: Cơ sở dữ liệu WB)

Hai là, các sản phẩm dịch vụ ngân hàng ngày càng đa dạng và phong phú, có giá trị gia tăng cao, dựa trên nền tảng công nghệ và hệ thống thanh toán hiện đại. Tuy nhiên, các sản phẩm dịch vụ của các NHTM Việt Nam còn nghèo nàn, thiếu các định chế quản lý theo tiêu chuẩn quốc tế như: quản trị rủi ro, quản trị tài sản nợ, tài sản có, nhóm khách hàng, loại sản phẩm, kiểm toán nội bộ. Đối với thị trường tiền tệ phái sinh, vẫn còn một số hạn chế như: (i) Chỉ có một số ít NHTM Việt Nam triển khai công cụ tài chính phái sinh tiền tệ trong khi công cụ chưa phong phú, ít tiện ích nên số lượng khách hàng tham gia còn khiêm tốn; (ii) Phần lớn các NHTM chưa thật sự quan tâm và đầu tư đúng mức để triển khai có hiệu quả các công cụ tài chính phái sinh tiền tệ.
Ba là, đánh giá tiêu chí tỷ lệ nợ xấu/tổng dư nợ cho thấy, tỷ lệ này hệ thống ngân hàng có xu hướng lên trong giai đoạn (2006-2013) nhưng đã được điều chỉnh giảm dần xuống dưới 3% trong năm 2016. Đặc biệt, kể từ năm 2009, tỷ lệ nợ xấu liên tục tăng dần qua các năm, từ mức 2,2% (năm 2009) lên mức 3,4% của năm 2011, tiếp tục tăng lên mức 4,08% cuối năm 2012 và đã giảm về mức 2,52% vào cuối năm 2015; 2,58% vào tháng 6/2016. Nếu so với các nước trong khu vực thì con số này đã từng bước được thu hẹp đáng kể trong những năm qua. (Bảng 1)
Bảng 1: Tỷ lệ nợ xấu/tổng dư nợ của Việt Nam so với các nước (%)

Một là, vốn cho nền kinh tế Việt Nam vẫn phụ thuộc vào khu vực ngân hàng. Tỷ lệ tổng tài sản của hệ thống TCTD/GDP cao hơn nhiều so với các nước có trình độ phát triển tương đương trong khu vực, cho thấy khi khu vực ngân hàng không thực hiện được tốt chức năng dẫn vốn thì nền kinh tế tất yếu sẽ bị suy giảm mạnh và ngược lại, hệ thống ngân hàng dễ dàng bị tổn thương khi kinh tế vĩ mô bất ổn. Tính đến cuối năm 2015, tỷ lệ tổng tài sản của hệ thống TCTD/GDP đạt 1,74 lần và tỷ lệ dư nợ tín dụng cho nền kinh tế/GDP đạt xấp xỉ 98,2%. Hệ quả là trong danh mục tài sản của các ngân hàng, chiếm tỷ trọng lớn nhất vẫn là hoạt động tín dụng. Mặc dù gần đây chất lượng tín dụng đã từng bước được cải thiện nhưng tỷ lệ nợ xấu còn cao, còn tiềm ẩn rủi ro tín dụng.

Ba là, tăng vốn và đảm bảo năng lực tài chính nhằm đáp ứng các chuẩn mực của Basel II. Những ngân hàng có hệ số an toàn vốn CAR quanh mức 9% sẽ phải tính đến phương án tăng vốn cấp 1 hoặc cấp 2. Để CAR tăng 1% thì vốn điều lệ của ngân hàng phải tăng thêm từ 8 - 10%. Thực tế trên cho thấy, hầu hết các NHTM Việt Nam đang trong tình trạng nan giải khi thực hiện các giải pháp tăng vốn nhằm đảm bảo năng lực tài chính. Nếu thực hiện tăng vốn từ việc giảm hoặc không chi trả cổ tức bằng tiền mặt, có thể sẽ gặp sự phản đối từ các cổ đông và theo quy định mới tại Thông tư 61/2016/TT-BTC, toàn bộ cổ tức của cổ đông nhà nước cần được chuyển về NSNN. Nếu thực hiện phát hành thêm cổ phần cho nhà đầu tư hiện hữu, thu hút thêm nhà đầu tư và lựa chọn nhà đầu tư chiến lược nước ngoài sẽ gặp khó khăn trong bối cảnh kinh tế thế giới đang có những diễn biến phức tạp, thị trường tài chính quốc tế biến động khó lường và dòng vốn đầu tư đang có xu hướng chuyển từ các thị trường mới nổi sang các thị trường ổn định, minh bạch và có mức độ rủi ro thấp.

Thứ hai, giảm thiểu rủi ro đối với hệ thống tài chính phụ thuộc vào ngân hàng bằng cách ổn định thị trường tiền tệ - ngân hàng và xử lý rủi ro thanh khoản; đồng thời, đa dạng hóa các hình thức sử dụng vốn nhằm giảm thiểu rủi ro thua lỗ cho ngân hàng do tập trung quá nhiều vào hoạt động tín dụng. Cụ thể: (i) Tăng cường các biện pháp giám sát của NHNN đối với hoạt động kinh doanh của các NHTM, đặc biệt là nhóm NHTM CP có quy mô nhỏ và kinh doanh thiếu hiệu quả; (ii) Đảm bảo an toàn thanh khoản của NHTM trong hệ thống bằng việc quy định tỷ lệ dự trữ thanh khoản phù hợp trên cơ sở xác định nhu cầu thanh khoản của NHTM theo phương pháp cấu trúc vốn; (iii) Phát triển đa dạng hóa sản phẩm, dịch vụ của thị trường tiền tệ theo hướng phát triển chiều sâu. Theo đó, bên cạnh dịch vụ truyền thống là tín dụng, các NHTM nên tập trung phát triển các mảng nghiệp vụ kinh doanh khác như bao thanh toán, thuê mua tài chính, tài trợ xuất khẩu, làm đại lý phát hành chứng khoán thông qua công ty chứng khoán thành viên, bảo lãnh cho các công ty phát hành trái phiếu, dài hạn và các dịch vụ phi tín dụng khác (tư vấn tài chính cá nhân, thanh toán liên ngân hàng, đầu tư vào internet banking, phát triển các hình thức thanh toán qua các công cụ điện tử).