Các tổ chức tín dụng (TCTD), trong đó có các công ty tài chính (CTTC) đã và đang tập trung phát triển hoạt động cho vay tiêu dùng, đáp ứng nhu cầu tiêu dùng ngày càng cao của người dân, góp phần hạn chế người dân tiếp cận vốn từ những kênh không chính thức, qua đó giảm thiểu các hệ lụy và bảo đảm an ninh trật tự xã hội. Tuy nhiên, để thị trường cho vay tiêu dùng phát triển an toàn, lành mạnh, bên cạnh việc hoàn thiện hành lang pháp lý nhằm bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người tiêu dùng dịch vụ tài chính, ngành Ngân hàng cần tăng cường truyền thông, giáo dục tài chính để nâng cao kiến thức, khả năng tiếp cận dịch vụ tài chính tiêu dùng cho người dân, đặc biệt ở vùng nông thôn, vùng sâu, vùng xa.
Trên thị trường, có nhiều kênh chính thức để khách hàng tiếp cận tín dụng như thông qua các ngân hàng thương mại, Ngân hàng Chính sách xã hội, CTTC, quỹ tín dụng nhân dân, tổ chức tài chính vi mô. Tại Việt Nam, hiện có 16 CTTC được Ngân hàng Nhà nước (NHNN) cấp phép hoạt động cho vay tiêu dùng. Các CTTC hiện nay chủ yếu thực hiện hoạt động cho vay tiêu dùng với thủ tục cho vay đơn giản và các sản phẩm dịch vụ đa dạng (như cho vay mua, sửa chữa nhà ở, học tập, du lịch, chữa bệnh, thẻ tín dụng,...) được liên kết với các đại lý điện máy, hàng tiêu dùng... giúp người dân có nhu cầu vay tiêu dùng dễ dàng tiếp cận dịch vụ, qua đó, góp phần ngăn chặn, đẩy lùi tín dụng đen, kích thích tiêu dùng, sản xuất, kinh doanh, hợp lý hóa quá trình luân chuyển hàng hóa trên thị trường.
Theo Vụ Tín dụng các ngành kinh tế - NHNN, tăng trưởng dư nợ cho vay phục vụ nhu cầu đời sống, cho vay tiêu dùng trong 10 năm qua luôn cao hơn tăng trưởng dư nợ cho vay chung toàn nền kinh tế. Tăng trưởng bình quân của cho vay tiêu dùng giai đoạn 2010 - 2020 đạt 33,7%, trong khi tốc độ tăng dư nợ tín dụng chung toàn nền kinh tế đạt 17,3%. Đến cuối tháng 11/2021, dư nợ cho vay phục vụ đời sống đã tăng 9,27% so với cuối năm 2020 (cùng kỳ năm 2020 là 6,76%, cuối năm 2020 tăng 10,15%), chiếm 20,24% dư nợ tín dụng chung. Kết quả tăng trưởng dư nợ cho vay tiêu dùng cho thấy, hệ thống ngân hàng đã và đang tập trung phát triển hoạt động cho vay lĩnh vực này, đáp ứng nhu cầu tiêu dùng ngày càng cao của người dân. Việc mở rộng cho vay, đáp ứng nhu cầu vốn tiêu dùng cho người dân đã góp phần hạn chế người dân tiếp cận vốn từ những kênh không chính thức, giúp giảm thiểu các hệ lụy, bảo đảm an ninh trật tự xã hội.
Tuy nhiên, thời gian qua, người dân phản ánh lãi suất cho vay tiêu dùng tại CTTC quá cao, một số công ty có hành vi đòi nợ phản cảm, gây bức xúc trong xã hội. Thậm chí, một số cá nhân, doanh nghiệp lập website, tạo ứng dụng cho vay có tên gây hiểu nhầm doanh nghiệp đó là CTTC được cấp phép hoạt động. Theo quy định, các cá nhân, doanh nghiệp, các tổ chức được cấp Giấy chứng nhận đăng ký doanh nghiệp chỉ được thực hiện hoạt động ngân hàng khi được NHNN cấp phép, đảm bảo tuân thủ quy định tại Luật Các TCTD.
Vay tiêu dùng của CTTC có một số khác biệt so với tại ngân hàng thương mại
Về lãi suất, theo khoản 1 Điều 9 Thông tư số 43/2016/TT-NHNN ngày 30/12/2016 của Thống đốc NHNN quy định cho vay tiêu dùng của CTTC (Thông tư số 43), lãi suất cho vay tiêu dùng của các CTTC được thực hiện theo quy định của NHNN về hoạt động cho vay của các TCTD, chi nhánh ngân hàng nước ngoài đối với khách hàng. Trong khi đó, tại Điều 13 Thông tư số 39/2016/TT-NHNN ngày 30/12/2016 về hoạt động cho vay của TCTD, chi nhánh ngân hàng nước ngoài đối với khách hàng (Thông tư số 39) quy định: TCTD và khách hàng thỏa thuận về lãi suất cho vay theo cung cầu vốn thị trường, nhu cầu vay vốn và mức độ tín nhiệm của khách hàng… Như vậy, hiện nay, pháp luật Việt Nam chưa có quy định cụ thể mức lãi suất trần và mức lãi suất tối đa đối với hình thức vay tiêu dùng của các CTTC.
Mặt khác, hoạt động cho vay tiêu dùng của CTTC khác biệt so với hoạt động cho vay tiêu dùng của ngân hàng thương mại về đối tượng khách hàng, lãi suất, sản phẩm cho vay, kênh phân phối và quản trị rủi ro... Nhìn tổng quát, lãi suất cho vay tiêu dùng của các CTTC tiêu dùng đang ở mức cao hơn so với mặt bằng lãi suất của các sản phẩm ngân hàng truyền thống. Điều này không chỉ đúng đối với từng CTTC tiêu dùng tại Việt Nam mà cả ở trên thị trường tài chính tiêu dùng của thế giới.
Việc cho vay tiêu dùng của các CTTC khác biệt so với hoạt động cho vay tiêu dùng của ngân hàng thương mại về đối tượng khách hàng, lãi suất, sản phẩm cho vay, kênh phân phối và quản trị rủi ro...
Cụ thể, quy định tại Luật Các TCTD, CTTC không được huy động tiền gửi của cá nhân, nguồn vốn hoạt động chủ yếu là vốn điều lệ, huy động trên thị trường tiền tệ, thị trường vốn.
Trong khi đó, đối tượng khách hàng của CTTC là các khách hàng có thu nhập trung bình hoặc thấp, không ổn định, hiểu biết về tài chính hạn chế, có nhu cầu vay với giá trị nhỏ, thời gian ngắn, mục đích vay phục vụ nhu cầu đời sống sinh hoạt hàng ngày, không có tài sản bảo đảm, rủi ro cao; quy trình, thủ tục cho vay đơn giản, thời gian giải ngân nhanh. Đồng thời, việc cho vay được thực hiện thông qua mở điểm giới thiệu dịch vụ tại nơi cung ứng hàng hóa, dịch vụ tiêu dùng để giới thiệu các sản phẩm cho vay tiêu dùng, thu thập thông tin, nhu cầu vay vốn của khách hàng nên cần đội ngũ nhân viên, cộng tác viên lớn, điều này dẫn đến chi phí thực hiện cho vay, quản lý khoản vay cao.
Thời gian qua, NHNN đã thường xuyên ban hành các văn bản chỉ đạo, chấn chỉnh; trong đó, quy định rõ trách nhiệm của CTTC, đảm bảo công khai, minh bạch, an toàn, lành mạnh, hiệu quả, bảo vệ quyền lợi chính đáng của khách hàng. Để ổn định lãi suất thị trường, hỗ trợ tăng trưởng kinh tế, NHNN cũng chỉ đạo các TCTD, bao gồm cả CTTC cân đối nguồn vốn và sử dụng vốn để đảm bảo thanh khoản, ổn định lãi suất huy động, giảm lãi suất cho vay. Các TCTD, trong đó có CTTC đã thực hiện tiết giảm chi phí hoạt động, nâng cao hiệu quả kinh doanh, vừa nhằm chia sẻ khó khăn với khách hàng, nhưng vẫn đảm bảo an toàn hoạt động tài chính. Đồng thời, NHNN cũng khuyến nghị CTTC rà soát, xem xét giảm lãi suất các khoản vay cho mục đích tiêu dùng phù hợp với điều kiện cụ thể của CTTC, khách hàng vay, giúp khách hàng tiếp cận vốn tốt hơn, góp phần hỗ trợ khách hàng trên cơ sở hai bên cùng có lợi, hướng đến quan hệ kinh doanh bền vững.
Hiện nay, theo chủ trương, chỉ đạo của Chính phủ và NHNN, mặt bằng lãi suất cho vay tiêu dùng của các CTTC có xu hướng giảm, góp phần hỗ trợ khách hàng trong tình hình dịch bệnh Covid-19 diễn biến căng thẳng, qua đó cũng góp phần ngăn chặn, đẩy lùi tín dụng đen, cho vay nặng lãi.
CTTC cần tuân thủ các quy định về cho vay tiêu dùng
Hoạt động cho vay tiêu dùng của các CTTC được điều chỉnh bởi các quy định tại Thông tư số 43, Thông tư số 18/2019/TT-NHNN ngày 04/11/2019 của Thống đốc NHNN sửa đổi, bổ sung một số điều của Thông tư số 43 (Thông tư số 18) và Thông tư số 39. Theo đó, trách nhiệm của CTTC đã được quy định rõ ràng, cụ thể, đảm bảo công khai, minh bạch, an toàn, lành mạnh, hiệu quả, bảo vệ quyền lợi chính đáng của khách hàng.
Về quy định thu hồi nợ, giải quyết khiếu nại của khách hàng, Thông tư số 18 quy định: Biện pháp đôn đốc, thu hồi nợ phù hợp với đặc thù của khách hàng, quy định của pháp luật và không bao gồm biện pháp đe dọa đối với khách hàng, trong đó số lần nhắc nợ tối đa 05 lần/01 ngày, hình thức nhắc nợ, thời gian nhắc nợ do các bên thỏa thuận trong hợp đồng cho vay tiêu dùng nhưng phải trong khoảng thời gian từ 07 giờ đến 21giờ; không nhắc nợ, đòi nợ, gửi thông tin về việc thu hồi nợ của khách hàng đối với tổ chức, cá nhân không có nghĩa vụ trả nợ cho CTTC, trừ trường hợp có yêu cầu của cơ quan nhà nước có thẩm quyền theo quy định của pháp luật; bảo mật thông tin khách hàng theo quy định của pháp luật. Quy định này để hạn chế tình trạng một số CTTC nhắc nợ, đòi nợ quá nhiều, thông tin về tình trạng khoản vay của khách hàng, đòi tiền cá nhân, tổ chức không có nghĩa vụ trả nợ, thông tin sai về nghĩa vụ nợ tại Trung tâm thông tin tín dụng quốc gia Việt Nam (CIC), bảo mật thông tin khách hàng chưa phù hợp quy định pháp luật, gây bức xúc dư luận, tăng cường cho vay có trách nhiệm của CTTC, bảo vệ quyền lợi của khách hàng vay.
Để tăng cường trách nhiệm của CTTC, Thông tư số 18 quy định cụ thể: CTCT phải niêm yết công khai tại trụ sở, chi nhánh, điểm giới thiệu dịch vụ và đăng tải trên trang thông tin điện tử của CTTC các nội dung: Khung lãi suất cho vay tiêu dùng, các loại phí, phương pháp tính lãi; các hình thức tiếp nhận góp ý, phản ánh, khiếu nại của khách hàng, tổ chức, cá nhân liên quan đến hoạt động cho vay tiêu dùng của CTTC. Đồng thời, CTTC phải đăng tải thông tin liên hệ của CTTC, danh sách (tên, địa chỉ) điểm giới thiệu dịch vụ, những điều cần biết về cho vay tiêu dùng, các câu hỏi thường gặp trong cho vay tiêu dùng trên trang thông tin điện tử của CTTC.
Bên cạnh đó, CTTC phải cung cấp cho khách hàng dự thảo hợp đồng cho vay tiêu dùng, giải thích chính xác, đầy đủ, trung thực các nội dung cơ bản tại hợp đồng cho vay tiêu dùng, trong đó bao gồm cả quyền và nghĩa vụ của khách hàng vay tiêu dùng, các biện pháp đôn đốc, thu hồi nợ, biện pháp xử lý trong trường hợp khách hàng không thực hiện nghĩa vụ theo hợp đồng cho vay tiêu dùng và có xác nhận của khách hàng về việc đã được công ty tài chính cung cấp thông tin theo quy định tại khoản này, để khách hàng xem xét, quyết định trước khi ký kết hợp đồng cho vay tiêu dùng. CTTC cũng phải quy định cụ thể trách nhiệm của người quản lý, phụ trách điểm giới thiệu dịch vụ trong việc báo cáo, cung cấp thông tin, tài liệu theo yêu cầu của NHNN chi nhánh tỉnh, thành phố nơi có điểm giới thiệu dịch vụ.
Cũng theo Thông tư số 18, CTTC cần thường xuyên rà soát, nâng cao chất lượng quy trình tuyển dụng, đánh giá nhân viên, hạn chế rủi ro đạo đức; tổ chức tập huấn, đào tạo nghiệp vụ, nâng cao kỹ năng, chất lượng dịch vụ tư vấn khách hàng, ý thức tuân thủ pháp luật, quy định nội bộ, đạo đức nghề nghiệp cho nhân viên. Đồng thời, CTTC thực hiện giám sát, kiểm tra, kiểm soát thường xuyên việc tuân thủ quy định của pháp luật, quy trình, quy định nội bộ về hoạt động cho vay tiêu dùng đối với cá nhân, bộ phận, đơn vị có liên quan tại trụ sở chính, chi nhánh, văn phòng đại diện, điểm giới thiệu dịch vụ của CTTC, đảm bảo thực hiện đúng quy định của pháp luật quy trình, quy định nội bộ; phát hiện kịp thời các bất cập, hành vi có dấu hiệu vi phạm pháp luật trong hoạt động cho vay tiêu dùng, thông báo, cảnh báo trong hệ thống CTTC để có biện pháp phòng ngừa, hạn chế rủi ro, các hành vi vi phạm pháp luật; xử lý hoặc phối hợp với các cơ quan có thẩm quyền xử lý các trường hợp vi phạm pháp luật, quy trình, quy định nội bộ trong hoạt động cho vay tiêu dùng, bảo vệ quyền lợi hợp pháp của khách hàng; công bố công khai trong nội bộ việc xử lý các vi phạm này.
Giải pháp để thị trường cho vay tiêu dùng phát triển lành mạnh
Quản lý hoạt động cho vay tiêu dùng hiệu quả thường gắn với hai mục tiêu chính, đó là bảo vệ người đi vay và thúc đẩy thị trường cho vay tiêu dùng phát triển lành mạnh, cung cấp các sản phẩm phù hợp với nhu cầu của mọi người dân. Tuy nhiên, để thị trường cho vay tiêu dùng tại Việt Nam theo kịp với sự phát triển của thị trường thế giới, cần phải hoàn thiện các vấn đề pháp lý cho kênh tài chính tiêu dùng, để tạo nền tảng cho hệ thống ngân hàng thương mại và các CTTC hoạt động, tạo ra một thị trường cạnh tranh lành mạnh.
Thời gian tới, các cơ quan quản lý cần tiếp tục hoàn thiện khuôn khổ pháp lý, xây dựng hệ thống quy định quản lý thống nhất, tạo lập và duy trì môi trường vĩ mô ổn định. Theo đó, NHNN cần tiếp tục phối hợp các cơ quan liên quan hoàn thiện hành lang pháp lý trong việc quản lý, giám sát các CTTC; tạo điều kiện cho các CTTC quy mô vừa và nhỏ phát triển, nhằm tăng tính cạnh tranh thông qua việc thu hút vốn từ nhà đầu tư nước ngoài, tiếp nhận nguồn vốn ưu đãi quốc tế.
Mặt khác, hiện nay, mặc dù đã có văn bản luật và Nghị định, tuy nhiên, các bộ, ngành chưa có quy định cụ thể hướng dẫn phương thức khai thác cơ sở dữ liệu quốc gia của các TCTD. Thực trạng này dẫn đến các TCTD hiện nay đang xây dựng hệ thống dữ liệu riêng cho từng TCTD mà không thể tiếp cận, khai thác hệ thống dữ liệu chung của quốc gia. Trong giai đoạn hiện nay, việc TCTD được tiếp cận với hệ thống cơ sở dữ liệu quốc gia về công dân, doanh nghiệp, tài sản, đất đai, thuế… có giá trị to lớn trong việc đảm bảo hệ thống ngân hàng hoạt động lành mạnh, an toàn, phòng ngừa rủi ro gian lận, rửa tiền, tội phạm, tiết kiệm chi phí, nguồn lực xã hội.
Do đó, các bộ, ngành liên quan (như Bộ Công an, Bộ Thông tin và Truyền thông, NHNN) cần đẩy nhanh hoàn thiện hướng dẫn việc các TCTD được khai thác, sử dụng dữ liệu quốc gia về công dân, doanh nghiệp thông qua cổng kết nối trực tiếp với các TCTD. Đồng thời, NHNN nghiên cứu, đề xuất bổ sung quy định Luật Các TCTD về việc cung cấp, chia sẻ dữ liệu quốc gia về công dân, doanh nghiệp và các hệ thống dữ liệu quốc gia khác (đất đai, tài sản, thuế…) để góp phần minh bạch, lành mạnh hóa nền kinh tế.
Ngoài ra, cần tăng cường các chính sách, biện pháp và vai trò các tổ chức liên quan trong việc bảo vệ lợi ích của khách hàng vay tiêu dùng, trong đó có người tiêu dùng tài chính. Theo đó, việc xây dựng Luật bảo vệ người tiêu dùng tài chính và các văn bản hướng dẫn kèm theo là hết sức cần thiết. Trong đó quy định rõ trách nhiệm của các tổ chức cung ứng sản phẩm, dịch vụ tài chính phải công khai minh bạch thông tin về sản phẩm, dịch vụ; cam kết đối xử công bằng, bình đẳng với tất cả người tiêu dùng; bảo vệ thông tin cá nhân của người tiêu dùng; nhà cung cấp dịch vụ tài chính phải có cơ chế giải quyết, xử lý khiếu nại của người tiêu dùng. Đồng thời, tạo dựng môi trường thuận lợi hỗ trợ sự phát triển của tài chính vi mô, bảo hiểm vi mô, góp phần triển khai có hiệu quả chiến lược tài chính toàn diện. Các bộ, ngành có liên quan cần nghiên cứu, đề xuất việc thành lập các cơ quan chuyên trách về bảo vệ người tiêu dùng tài chính.
Các bộ, ngành, chính quyền địa phương tiếp tục đẩy mạnh tuyên truyền, giáo dục nhằm nâng cao hiểu biết tài chính, nhận thức về quản lý tài chính trong cộng đồng; tăng cường các hình thức giáo dục tài chính nhằm nâng cao khả năng tiếp cận các sản phẩm dịch vụ tài chính đối với người dân, đặc biệt là ở vùng sâu, vùng xa, vùng khó khăn, đồng thời cảnh báo về sự gia tăng rủi ro (nợ xấu) trong điều kiện thị trường phát triển nhanh.
Để tạo điều kiện cho khách hàng có thể tiếp cận các dịch vụ ngân hàng, tài chính, các TCTD cần tiếp tục mở rộng hoạt động dưới nhiều hình thức, thông qua nhiều kênh khác nhau, đa dạng hóa sản phẩm dịch vụ đi đôi với nâng cao chất lượng tín dụng để đáp ứng tốt hơn yêu cầu của khách hàng vay ở các phân khúc khác nhau của thị trường, góp phần hạn chế tín dụng đen. Cùng với đó, các TCTD, trong đó có các CTTC cần chú trọng phát triển các nền tảng công nghệ phục vụ cho vay tiêu dùng, giảm chi phí, tăng năng suất lao động, phối hợp phát triển các mô hình kinh doanh mới (Fintech, cho vay ngang hàng, Mobile-Money…); chú trọng quản trị rủi ro tín dụng và tiết giảm chi phí để tối ưu hóa hoạt động, cân đối phù hợp giữa rủi ro và lãi suất cho vay.
Thực tế, hiện nay có một số cá nhân, doanh nghiệp lập website, tạo ứng dụng cho vay có tên gây hiểu nhầm doanh nghiệp đó là CTTC được cấp phép hoạt động. Do đó, NHNN cần tiếp tục phối hợp các cơ quan Công an, Cảnh sát điều tra đối với các vụ án lừa đảo, chiếm đoạt tài sản của những công ty này, xử lý nghiêm theo quy định pháp luật.
Để bảo vệ quyền lợi của người dân nói chung và các CTTC tiêu dùng được NHNN cấp phép nói riêng, NHNN đã có văn bản chỉ đạo các NHNN chi nhánh tỉnh, thành phố chủ động báo cáo và đề xuất Ủy ban nhân dân tỉnh, thành phố rà soát và yêu cầu các cá nhân, doanh nghiệp, các tổ chức khác đã được cấp Giấy chứng nhận đăng ký doanh nghiệp chỉ được thực hiện hoạt động ngân hàng khi được NHNN cấp phép, đảm bảo tuân thủ quy định tại Luật Các TCTD; đồng thời, yêu cầu không được sử dụng các cụm từ, thuật ngữ để quảng cáo các sản phẩm, dịch vụ là hoạt động ngân hàng khi chưa được NHNN cấp phép.
Về phía khách hàng, khi có nhu cầu vay tiêu dùng tại các TCTD, đặc biệt tại các CTTC cần tìm hiểu kỹ thông tin về lãi suất, tính toán phương án trả nợ, tra cứu danh sách các CTTC được cấp phép thành lập và hoạt động đã được NHNN đăng tải đầy đủ trên Cổng thông tin điện tử NHNN (
http://sbv.gov.vn) tại mục “Hệ thống các TCTD” để có thể nắm bắt, tiếp cận được nguồn vốn tín dụng hợp pháp từ các CTTC được NHNN cấp phép thành lập và hoạt động.
Tài liệu tham khảo: