Tham nhũng là hiện tượng xã hội tiêu cực đã và đang tồn tại ở nhiều quốc gia trên thế giới, trong đó có Việt Nam. Đảng và Nhà nước ta đã xác định phòng, chống tham nhũng là trách nhiệm của cả hệ thống chính trị. Ngành Ngân hàng cũng không đứng ngoài cuộc trong cuộc chiến phòng, chống tham nhũng. Một trong những giải pháp quan trọng trong việc phòng, chống tham nhũng là phát triển thanh toán không dùng tiền mặt (TTKDTM), kiểm soát luồng chu chuyển tiền tệ, minh bạch hóa các giao dịch tài chính và thu nhập của đối tượng hưởng lương từ ngân sách nhà nước (NSNN) (đặc biệt là người có chức vụ, quyền hạn). Trong những năm gần đây, cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư (CMCN 4.0) đã và đang tạo ra những ưu điểm vượt trội trong nhiều ngành, nhiều lĩnh vực, trong đó, ngành Ngân hàng được đánh giá là một trong những ngành tiên phong trong chuyển đổi số. Ngân hàng Nhà nước Việt Nam (NHNN) với vai trò quản lý nhà nước về tiền tệ, ngân hàng, trong những năm qua đã tập trung triển khai một số nhiệm vụ trọng tâm để thúc đẩy chuyển đổi số (thanh toán số) trong hoạt động ngân hàng nói chung, đẩy mạnh TTKDTM nói riêng. Bài viết khái quát một số kết quả nổi bật trong công tác phát triển TTKDTM của ngành Ngân hàng tại Việt Nam trong 10 năm qua (2012 - 2022). Từ đó, ghi nhận những đóng góp của ngành Ngân hàng trong công tác phòng, chống tham nhũng tại Việt Nam, đồng thời đưa ra một số giải pháp của ngành Ngân hàng trong thời gian tới để đẩy mạnh TTKDTM tại Việt Nam, đóng góp tích cực hơn nữa trong công cuộc phòng, chống tham nhũng của Đảng và Nhà nước ta.

 

1. Bước tiến của ngành Ngân hàng trong công cuộc phát triển TTKDTM tại Việt Nam trong 10 năm qua
 

Nhìn lại cách đây 10 năm, nói đến hệ thống thanh toán tại Việt Nam là nói đến hệ thống thanh toán điện tử liên ngân hàng và hệ thống thanh toán bù trừ điện tử. Riêng trong năm 2012, hệ thống thanh toán điện tử liên ngân hàng đạt khoảng 28.000 giao dịch với tổng giá trị giao dịch trên 39.500 nghìn tỷ đồng; hệ thống thanh toán bù trừ điện tử xử lý khối lượng giao dịch khoảng 1.573 nghìn tỷ đồng với xấp xỉ 5,46 triệu giao dịch. 
 

Tại thời điểm đó, phương tiện và dịch vụ thanh toán được khách hàng ưa chuộng và ngân hàng thương mại chú trọng phát triển, có tốc độ phát triển nhanh nhất là thẻ ngân hàng. Đến cuối năm 2012, có 46 ngân hàng thương mại trang bị trên 14.200 ATM và 104.500 POS, phát hành trên 54,2 triệu thẻ ngân hàng. Để kết nối liên thông mạng lưới các điểm chấp nhận thẻ POS tạo thuận lợi cho người sử dụng, NHNN đã tập trung chỉ đạo xây dựng và triển khai Đề án xây dựng Trung tâm chuyển mạch thẻ thống nhất (sáp nhập Công ty Cổ phần Dịch vụ thẻ Smartlink vào Công ty Cổ phần Chuyển mạch Tài chính Quốc gia Việt Nam - Banknetvn). Năm 2014, Trung tâm chuyển mạch thẻ thống nhất ra đời là dấu mốc quan trọng trong sự phát triển của thị trường thẻ Việt Nam, mạng lưới chuyển mạch thẻ bao gồm ATM và POS hoạt động nhanh nhất, tạo thuận lợi cho người sử dụng dịch vụ thẻ. 
 

Cuối năm 2012, mới chỉ có 09 tổ chức không phải là ngân hàng được thực hiện thí điểm cung ứng dịch vụ trung gian thanh toán. Các tổ chức này cung ứng ví điện tử cho khách hàng để thanh toán các giao dịch mua bán trên các website thương mại điện tử, thanh toán trực tuyến bằng điện thoại di động, thanh toán hóa đơn, tiền mua hàng... Tính đến thời điểm này có 1,3 triệu ví điện tử được phát hành với hơn 16 triệu giao dịch, giá trị giao dịch đạt 5.800 tỷ đồng. Tính đến cuối năm 2012, trên toàn quốc có trên 65% (56,8/87,2 nghìn) đơn vị hưởng lương từ NSNN chi trả qua tài khoản với 66% (1,8/2,7 triệu) cán bộ, công chức, viên chức nhận lương qua tài khoản. 
 

Ngày nay, với tốc độ phát triển như vũ bão của cuộc CMCN 4.0, ngành Ngân hàng được đánh giá là một trong những đơn vị đi tiên phong trong chuyển đổi số. Nhiều ngân hàng xem chuyển đổi số, phát triển mô hình hoạt động, ngân hàng số là mục tiêu ưu tiên hàng đầu trong chiến lược kinh doanh nhằm đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của khách hàng. Các dịch vụ ngân hàng trên nền tảng số đang phát triển mạnh mẽ, đặc biệt là dịch vụ thanh toán điện tử có tốc độ số hóa, tăng trưởng nhanh. Chỉ riêng trong 7 tháng đầu năm 2022, tổng giá trị giao dịch qua hệ thống thanh toán điện tử liên ngân hàng đạt trên 90 triệu giao dịch với giá trị đạt hơn 108 triệu tỷ đồng. Tổng giá trị giao dịch qua hệ thống bù trừ điện tử và chuyển mạch tài chính đạt khoảng 2,4 tỷ giao dịch, với giá trị hơn 26 triệu tỷ đồng. 
 

Tính đến tháng 7 năm 2022, số lượng các loại thẻ ngân hàng đang lưu hành là 138,32 triệu thẻ; số ATM đạt 20.610 máy; số lượng POS  đạt 364.447 máy. Trong 7 tháng đầu năm 2022, số lượng giao dịch qua ATM đạt trên 617 triệu giao dịch với giá trị giao dịch đạt gần 1,8 triệu tỷ đồng; số lượng giao dịch qua POS đạt hơn 331 triệu giao dịch với giá trị giao dịch đạt hơn 561 nghìn tỷ đồng; giao dịch TTKDTM đạt hơn 3,7 tỷ giao dịch, với giá trị đạt trên 118 triệu tỷ đồng; thanh toán qua Internet đạt trên 643 triệu giao dịch với giá trị 26,4 triệu tỷ đồng; thanh toán qua điện thoại di động đạt hơn 2 tỷ giao dịch, với giá trị đạt hơn 22,6 triệu tỷ đồng; thanh toán qua QR Code đạt trên 26 triệu giao dịch với giá trị trên 27 nghìn tỷ đồng. Đến nay có trên 69% người Việt Nam trưởng thành có tài khoản ngân hàng. Đã có 48 tổ chức cung ứng dịch vụ trung gian thanh toán được cấp phép, trong đó có 45 tổ chức cung ứng dịch vụ ví điện tử với tổng số ví điện tử đang hoạt động là khoảng 26,65 triệu ví. 
 

Đối với công tác trả lương qua tài khoản cho đối tượng hưởng lương NSNN, tính đến giữa năm 2022, tổng số đơn vị sử dụng ngân sách đã thực hiện chi trả qua tài khoản đạt 93,86% (80.616/85.892 đơn vị) với tổng số đối tượng hưởng lương từ NSNN đạt trên 93,86% (2,61/2,78 triệu người).
 

Bên cạnh đó, trong những năm qua, NHNN đã chủ động, tích cực phối hợp với các bộ, ngành, địa phương tổ chức triển khai các giải pháp; chỉ đạo các ngân hàng, tổ chức cung ứng dịch vụ trung gian thanh toán đẩy mạnh thanh toán điện tử trong lĩnh vực dịch vụ công. Theo đó, hoạt động TTKDTM đối với dịch vụ công tại Việt Nam đã có những bước chuyển biến mạnh mẽ, được cải thiện đáng kể cả về quy mô, chất lượng thanh toán, đã có hơn 90% giao dịch nộp thuế của doanh nghiệp tại các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương được thực hiện qua ngân hàng; người dân đã có thể thực hiện thanh toán qua ngân hàng đối với tiền điện trên phạm vi cả nước; trên 42% các cơ sở khám, chữa bệnh có triển khai thanh toán dịch vụ y tế không dùng tiền mặt.
 

Trung tâm chuyển mạch thẻ thống nhất nay là Công ty Cổ phần Thanh toán Quốc gia Việt Nam - NAPAS với vai trò Trung tâm chuyển mạch tài chính quốc gia và cung ứng hạ tầng thanh toán bán lẻ cho nền kinh tế, phối hợp với các ngân hàng, trung gian thanh toán và đối tác cung cấp các dịch vụ thanh toán thông qua thẻ và tài khoản ngân hàng, góp phần đa dạng hóa hệ sinh thái TTKDTM ở Việt Nam.
 

Như vậy, có thể thấy trong 10 năm qua, hệ thống thanh toán, các dịch vụ, phương tiện TTKDTM đã phát triển mạnh mẽ, đa dạng và phù hợp với thông lệ quốc tế. Bên cạnh việc tiếp tục hoàn thiện và phát triển các phương tiện TTKDTM như thẻ ngân hàng, ví điện tử thì các sản phẩm, dịch vụ ngân hàng hiện đại, tiện lợi dựa trên nền tảng ứng dụng công nghệ thông tin như: Internet Banking, Mobile Banking, thanh toán qua QR Code, Mobile-Money, thanh toán dịch vụ công trực tuyến… đã hình thành, phát triển với tốc độ phù hợp xu thế thanh toán của các nước trong khu vực và trên thế giới. 
 

Đáng chú ý, năm 2021 hãng tư vấn chiến lược toàn cầu McKinsey đã đánh giá ngành Ngân hàng Việt Nam có mức độ ứng dụng ngân hàng số nhanh nhất trong khu vực, cao hơn mức tăng bình quân của toàn khu vực và thậm chí cao hơn mức tăng bình quân của thị trường mới nổi.

 

2. Những đóng góp của ngành Ngân hàng trong công tác phòng, chống tham nhũng tại Việt Nam
 

Tham nhũng là hiện tượng xã hội tiêu cực tồn tại ở nhiều quốc gia trên thế giới. Chương trình phát triển Liên hợp quốc định nghĩa tham nhũng là “lạm dụng chức vụ, quyền lực cho lợi ích cá nhân, thông qua hối lộ, tống tiền, thao túng thị trường, thiên vị người thân, gian lận, chuyển tiền, đưa hối lộ hoặc tham ô”. Điều này cho thấy công tác phòng, chống tham nhũng là vô cùng cần thiết và cấp bách. 
 

Đảng và Nhà nước ta đã xác định phòng, chống tham nhũng là trách nhiệm của cả hệ thống chính trị, phát huy sức mạnh tổng hợp của các ngành, các cấp, trách nhiệm người đứng đầu các cơ quan, tổ chức, đơn vị, đề cao vai trò của xã hội, các tổ chức đoàn thể và quần chúng nhân dân. 
 

Trong những năm gần đây, cuộc CMCN 4.0 đã và đang tạo ra những ưu điểm vượt trội trong công tác phòng, chống tham nhũng so với phương pháp truyền thống. Theo báo cáo của Chính phủ, công tác phòng, chống tham nhũng những năm qua đã tiếp tục có những bước tiến mạnh mẽ, với nhiều chủ trương, giải pháp đột phá, đi vào chiều sâu, đạt nhiều kết quả. Một trong những giải pháp quan trọng là ứng dụng khoa học công nghệ trong quản lý và TTKDTM, kiểm soát luồng chu chuyển tiền tệ, minh bạch hóa các giao dịch tài chính và thu nhập của công chức nhà nước (đối tượng hưởng lương từ NSNN) như phát biểu của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng tại Hội nghị tổng kết 10 năm (2012 - 2022) công tác phòng, chống tham nhũng, tiêu cực: “Tăng cường việc kiểm soát tài sản, thu nhập, chuyển đổi vị trí công tác, xử lý trách nhiệm người đứng đầu; TTKDTM; sửa đổi, ban hành chế độ, định mức, tiêu chuẩn; cải cách chính sách tiền lương, thu nhập, nâng cao đời sống của cán bộ, công chức, viên chức... cũng đã góp phần tích cực vào công tác đấu tranh phòng, chống tham nhũng...”.
 

NHNN với vai trò quản lý nhà nước về tiền tệ, ngân hàng, trong những năm qua đã tập trung triển khai nhiều giải pháp để thúc đẩy chuyển đổi số (thanh toán số) trong hoạt động ngân hàng, phát triển TTKDTM, cụ thể: (i) Trình Chính phủ ban hành Nghị định về TTKDTM¹; (ii) Thông tư hướng dẫn mở tài khoản thanh toán của cá nhân bằng phương thức điện tử eKYC² cho phép khách hàng áp dụng công nghệ để mở tài khoản thanh toán từ xa mà không cần phải đến quầy giao dịch của ngân hàng; (iii) Trình Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định phê duyệt triển khai thí điểm dùng tài khoản viễn thông thanh toán cho các hàng hóa, dịch vụ có giá trị nhỏ (Mobile-Money) nhằm tăng cường việc tiếp cận và sử dụng các dịch vụ tài chính, đặc biệt tại khu vực nông thôn, miền núi, vùng sâu, vùng xa, biên giới và hải đảo của Việt Nam; (iv) Ban hành Tiêu chuẩn cơ sở (TCCS) về thẻ chip nội địa³ nhằm tăng cường an ninh, an toàn cho hoạt động thanh toán thẻ; (v) Ban hành TCCS “Đặc tả kỹ thuật QR Code hiển thị từ phía đơn vị chấp nhận thanh toán tại Việt Nam”⁴; (vi) Trình Thủ tướng Chính phủ ban hành Đề án phát triển TTKDTM tại Việt Nam giai đoạn 2015 - 2020 và giai đoạn 2021 - 2025⁵; (vii) Ban hành Kế hoạch chuyển đổi số ngành Ngân hàng đến năm 2025, định hướng đến năm 2030; (viii) Ban hành Kế hoạch của ngành Ngân hàng6 triển khai phê duyệt Đề án phát triển ứng dụng dữ liệu về dân cư, định danh và xác thực điện tử phục vụ việc chuyển đổi số quốc gia giai đoạn 2022 - 2025, tầm nhìn đến năm 20307...
 

Trước sự vào cuộc tích cực của NHNN, trong những năm qua, các ngân hàng thương mại đã không ngừng đầu tư cơ sở hạ tầng, cập nhật và phát triển hệ thống thanh toán nội bộ, hệ thống ngân hàng lõi (Core Banking) với kỹ thuật, công nghệ tiên tiến, quản lý tập trung, áp dụng các biện pháp an ninh, bảo mật tiên tiến phù hợp với xu hướng thanh toán trên thế giới; cho phép cung ứng các dịch vụ, phương tiện thanh toán an toàn, hiện đại, đa dạng, tiện lợi và kết nối liên thông trong ngành, đồng thời tích hợp liền mạch giữa ngành Ngân hàng và các ngành, lĩnh vực khác để hình thành hệ sinh thái số, cung cấp dịch vụ thanh toán và dịch vụ đa tiện ích cho khách hàng. Ngoài ra, nó còn giúp cho việc thu thập dữ liệu người dùng và phân tích thông tin khách hàng một cách nhanh chóng và chính xác.  
 

Những số liệu nêu trên là minh chứng cho bước phát triển nhảy vọt của TTKDTM tại Việt Nam trong 10 năm qua. Đó là kết quả tương xứng với những nỗ lực không ngừng của ngành Ngân hàng trong bối cảnh cuộc CMCN 4.0 và xu thế phát triển ngân hàng số. TTKDTM là tiền đề trong việc kiểm soát luồng tiền, minh bạch hóa một phần các giao dịch tài chính và thu nhập của đối tượng hưởng lương từ NSNN cùng với việc thu thập dữ liệu, thông tin khách hàng tại tổ chức tín dụng, hứa hẹn là công cụ hữu hiệu cho cơ quan nhà nước trong công tác phòng, chống tham nhũng trong tương lai.
 

3. Một số giải pháp của ngành Ngân hàng trong thời gian tới nhằm đẩy mạnh chuyển đổi số, phát triển TTKDTM, góp phần phòng, chống tham nhũng
 

Với vai trò là huyết mạch của nền kinh tế, chuyển đổi số trong lĩnh vực tài chính - ngân hàng nói chung, lĩnh vực thanh toán nói riêng sẽ là một trong những yếu tố then chốt để tăng cường khả năng kiểm soát nền kinh tế thông qua năng lực kiểm soát các luồng chu chuyển tiền tệ, minh bạch hóa các giao dịch tài chính, làm tiền đề trong công tác phòng, chống tham nhũng. Trong thời gian tới, ngành Ngân hàng mà NHNN với vai trò quản lý nhà nước sẽ tập trung, triển khai quyết liệt một số giải pháp sau để phát triển TTKDTM trong nền kinh tế, cụ thể: 
 

Một là, tiếp tục hoàn thiện hành lang pháp lý tạo thuận lợi cho chuyển đổi số, phát triển TTKDTM như: Luật Các tổ chức tín dụng; Luật Ngân hàng Nhà nước; Nghị định về TTKDTM; Nghị định về cơ chế thử nghiệm có kiểm soát (Sandbox) hoạt động công nghệ tài chính trong lĩnh vực ngân hàng; Ban hành các Thông tư hướng dẫn hai Nghị định trên cùng các quy định tạo thuận lợi cho ứng dụng công nghệ số.
 

Hai là, tiếp tục chỉ đạo, đầu tư, nâng cấp các hệ thống nền tảng của ngành Ngân hàng phục vụ chuyển đổi số, hệ thống thanh toán điện tử liên ngân hàng, Hệ thống chuyển mạch tài chính và bù trừ điện tử, Hệ thống thông tin tín dụng quốc gia để nâng cao năng lực xử lý, an ninh, an toàn, bổ sung tiện ích, dịch vụ theo hướng ứng dụng công nghệ, đáp ứng tiêu chuẩn quốc tế để phục vụ tốt hơn nhu cầu của các thành viên.
 

Ba là, tiếp tục chỉ đạo triển khai Đề án phát triển TTKDTM giai đoạn 2021 - 2025; triển khai Kế hoạch chuyển đổi số ngành Ngân hàng đến năm 2025, định hướng đến năm 2030; phối hợp triển khai Chỉ thị số 02/CT-NHNN ngày 13/01/2022 của Thống đốc NHNN về đẩy mạnh chuyển đổi số và bảo đảm an ninh, an toàn thông tin trong hoạt động ngân hàng...
 

Bốn là, tiếp tục phối hợp với các bộ, ngành triển khai các nhiệm vụ trong khuổn khổ Đề án phát triển ứng dụng dữ liệu về dân cư, định danh và xác thực điện tử phục vụ việc chuyển đổi số quốc gia giai đoạn 2022 - 2025, tầm nhìn đến năm 2030. Tập trung vào kết nối dữ liệu công dân, hệ thống định danh và xác thực điện tử phục vụ công tác quản lý nhà nước và cung ứng dịch vụ trên môi trường điện tử.
 

Năm là, thực hiện tốt công tác truyền thông, tăng cường giáo dục tài chính cho người dân với nhiều hoạt động với hình thức đa dạng, nội dung phong phú, qua đó góp phần thay đổi nhận thức về lợi ích của TTKDTM, về các sản phẩm, dịch vụ ngân hàng an toàn, tiện ích, giúp điều chỉnh hành vi, thói quen người dân theo hướng tăng cường sử dụng phương thức TTKDTM, các sản phẩm, dịch vụ số của ngành Ngân hàng. 
 

Chính phủ kiến tạo, thời kỳ công nghệ số, thời kỳ của mạng Internet và những thiết bị công nghệ chính là những yếu tố then chốt giúp đẩy mạnh chuyển đổi số, thanh toán số. Và đó là điều kiện thuận lợi để phát triển TTKDTM, hạn chế tiền mặt trong lưu thông, góp phần phòng, chống tham nhũng hiệu quả. Tuy nhiên, tác giả cho rằng con người mới là nhân tố chủ chốt nhất trong công tác phòng, chống tham nhũng. Đó là vai trò của người đứng đầu và các lãnh đạo chủ chốt, đặc biệt là vai trò to lớn của Nhân dân, như Chủ tịch Hồ Chí Minh đã dạy: Chúng ta phải biến hàng vạn, hàng triệu con mắt, lỗ tai cảnh giác của quần chúng thành “những ngọn đèn pha soi sáng khắp nơi nơi, làm cho tệ tham ô, lãng phí, quan liêu không có chỗ ẩn nấp”. Để việc phòng, chống tham nhũng đạt kết quả toàn diện, lan tỏa mạnh mẽ trong toàn xã hội, việc áp dụng thành tựu khoa học công nghệ là cần thiết, song rất cần sự vào cuộc của cả hệ thống chính trị, “trên - dưới đồng lòng”, “dọc - ngang” thông suốt, cùng với việc hoàn thiện khung khổ pháp luật thì nạn tham nhũng chắc chắn sẽ được đẩy lùi, niềm tin của Nhân dân với Đảng chắc chắn sẽ được củng cố, nâng cao.

 

² Thông tư số 16/2020/TT-NHNN sửa đổi, bổ sung Thông tư số 23/2014/TT-NHNN ngày 19/8/2014 của Thống đốc NHNN.
³ Quyết định số 1927/QĐ-NHNN ngày 05/10/2018 của Thống đốc NHNN.
⁴ Quyết định số 1928/QĐ-NHNN ngày 05/10/2018 của Thống đốc NHNN.
⁵ Đề án số 2453/QĐ-TTg ngày 27/12/2011 và Đề án số 1813/QĐ-TTg ngày 28/10/2021 của Thủ tướng Chính phủ.
⁶ Quyết định số 171/QĐ-NHNN ngày 18/02/2022 của Thống đốc NHNN.
⁷ Quyết định số 06/QĐ-TTg ngày 06/01/2022 của Thủ tướng Chính phủ.