TS. Vũ Văn Long

Kể từ sau cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2007 - 2008, vấn đề tài chính toàn diện ngày càng được các tổ chức quốc tế đánh giá cao. Đặc biệt, những năm gần đây, tài chính toàn diện đã trở thành một vấn đề được quan tâm trên phạm vi toàn cầu trong xứ mệnh xóa đói, giảm nghèo, hướng tới một xã hội ổn định, công bằng và thịnh vượng, nơi mọi người đều được thụ hưởng những thành quả do phát triển kinh tế đem lại. Liên hợp quốc nhấn mạnh, tài chính toàn diện là một giải pháp quan trọng để đạt 7 trong 17 mục tiêu phát triển bền vững đến năm 2030.

 

Tầm quan trọng của tài chính toàn diện
Tài chính toàn diện (financial inclusion) là việc mọi người dân và doanh nghiệp được tiếp cận và sử dụng các sản phẩm và dịch vụ tài chính một cách thuận tiện, phù hợp nhu cầu với chi phí hợp lý do các tổ chức tài chính cung cấp một cách có trách nhiệm và bền vững; trong đó, chú trọng đến nhóm người nghèo, người thu nhập thấp, doanh nghiệp nhỏ và vừa, doanh nghiệp siêu nhỏ. Nhóm các nước phát triển G20 đã coi tài chính toàn diện là một trong những trụ cột chính trong định hướng phát triển từ năm 2009. Tháng 10/2013, Ngân hàng Thế giới chính thức đặt mục tiêu về tài chính toàn diện đầy đủ - một thế giới mà người dân ở bất cứ nơi đâu đều có quyền tiếp cận và có thể sử dụng các dịch vụ tài chính để nắm bắt cơ hội cải thiện cuộc sống và giảm rủi ro tổn thất. Hiện tại, hai phần ba cơ quan quản lý tài chính và ngân hàng trung ương trên thế giới đã được trao thêm nhiệm vụ thúc đẩy tài chính toàn diện bên cạnh nhiệm vụ giữ ổn định giá cả và thị trường tài chính.
Năm 2010, dựa trên đề xuất của Nhóm G20, Hiệp hội Bảo hiểm tiền gửi quốc tế (IADI) đã tham gia vào các hoạt động nhằm tăng cường tài chính toàn diện của G20 với tư cách là cơ quan xây dựng các chuẩn mực quốc tế. IADI đã thành lập Tiểu ban về tài chính toàn diện và đổi mới (FIIS) thuộc Ủy ban nghiên cứu và hướng dẫn, hoạt động như một diễn đàn của các tổ chức bảo hiểm tiền gửi (BHTG) trên thế giới nhằm thúc đẩy vai trò của chính sách BHTG trong các chiến dịch về tài chính toàn diện trên toàn cầu. Cùng với Ủy ban Giám sát ngân hàng Basel (BCBS) và Hiệp hội Các cơ quan giám sát bảo hiểm quốc tế (IAIS), IADI đã triển khai nhiều hoạt động nhằm trao đổi kinh nghiệm và hỗ trợ các tổ chức thành viên đóng góp nhiều hơn vào các chiến dịch tài chính toàn diện của từng quốc gia.
Mối tương quan giữa tài chính toàn diện và BHTG
Đánh giá về mối quan hệ giữa tài chính toàn diện và BHTG trên cơ sở Bộ nguyên tắc cơ bản phát triển hệ thống BHTG hiệu quả, FIIS nhận định rằng, vai trò của IADI cũng như các tổ chức BHTG trên thế giới bao gồm các nhiệm vụ như: Mục tiêu chính sách công về ổn định hệ thống tài chính ngân hàng và bảo vệ người gửi tiền nhỏ lẻ; thúc đẩy tiến bộ, thành viên, hạn mức, cấp vốn, nâng cao nhận thức người gửi tiền và xử lý. FIIS đã tiến hành khảo sát các tổ chức BHTG và công bố kết quả vào năm 2013, trong đó nêu lên thực trạng triển khai nghiệp vụ BHTG liên quan đến tài chính toàn diện của các tổ chức thành viên IADI.
Thứ nhất, mục tiêu chính sách công của các tổ chức BHTG cần song hành với thúc đẩy tài chính toàn diện.  Đó là vừa ổn định hệ thống tài chính ngân hàng vừa phát triển các sáng kiến về tài chính toàn diện, cân bằng hợp lý giữa việc kiểm soát rủi ro và việc mở rộng các dịch vụ tài chính. Vai trò của tổ chức BHTG sẽ hiệu quả nhất khi được quy định cụ thể trong các văn bản pháp lý về an toàn ngân hàng, giám sát và BHTG. Hơn thế nữa, cần có sự phối hợp giữa các thành viên trong Mạng an toàn tài chính và các cơ quan có thẩm quyền giám sát với nhau. Trên thực tế, có đến 60% trong số 58 tổ chức phản hồi khảo sát của FIIS cho biết, vai trò của tổ chức BHTG trong các chương trình tài chính toàn diện là rất hạn chế, nếu có thì cũng chưa được chính thức hóa trong luật và các văn bản dưới luật. Tuy nhiên, đóng góp của hệ thống BHTG vào tài chính toàn diện vẫn được ngầm thừa nhận thông qua chức năng bảo vệ người gửi tiền nhỏ với quy mô tiền gửi hạn chế.
Ngoài ra, vai trò bảo vệ người gửi tiền nhỏ lẻ của các tổ chức BHTG cần tăng cường. Đây là một nhiệm vụ cần được xem như mục tiêu chính sách công của tổ chức BHTG. Người gửi tiền nhỏ lẻ thường được coi là đối tượng bị hạn chế hơn về mặt thông tin so với người gửi tiền lớn và phức tạp, đặc biệt là người gửi tiền tại các tổ chức tín dụng phi ngân hàng và tổ chức tài chính vi mô. Tuy nhiên, tại một số nước thì các loại hình tổ chức tín dụng quy mô nhỏ như vậy chưa được tham gia BHTG mà đa phần là hình thức tổ chức tài chính vi mô thuộc ngân hàng hoặc các liên hiệp tín dụng ngân hàng. Có 18 nước chấp nhận thành viên là các tổ chức tài chính vi mô thuộc ngân hàng, 24 nước chấp nhận các liên hiệp tín dụng, 4 nước chấp nhận các tổ chức tài chính vi mô phi ngân hàng, 3 nước chấp nhận các liên hiệp tín dụng phi ngân hàng và 5 nước chấp nhận ngân hàng tiết kiệm bưu điện. Một số nước như Mexico và Albani cũng cho biết, đang xem xét bổ sung tư cách tham gia BHTG cho các tổ chức tài chính vi mô phi ngân hàng và xem xét việc quy định hạn mức cũng như các đóng góp riêng cho loại hình này khi tham gia BHTG. Cá biệt tại Thổ Nhĩ Kỳ và Serbia, không công nhận hình thức tổ chức tín dụng nhận tiền gửi nào ngoài ngân hàng thương mại.
Thứ hai, tăng cường việc thúc đẩy các sáng kiến và đổi mới về tài chính toàn diện đối với hoạt động ngân hàng truyền thống cũng như hiện đại và hàm ý chính sách cho tổ chức BHTG trong bối cảnh đó. Hầu hết các tổ chức BHTG cho biết, quá trình hiện đại hóa ngành tài chính - ngân hàng đang diễn ra mạnh mẽ ở các tổ chức tín dụng ngân hàng và phi ngân hàng, kéo theo sự gia tăng các loại hình tiền gửi điện tử, tiền gửi trên di động, dịch vụ ngân hàng số hóa nhưng người gửi tiền lại chưa có nhiều hiểu biết về các khía cạnh này. Nhiều ý kiến quan ngại về việc rủi ro cho các tổ chức BHTG có thể gia tăng do các loại hình dịch vụ tài chính hiện đại này mang lại và cần có quy định cụ thể cho loại hình tiền gửi trực tuyến và điện tử như vậy. Theo kết quả khảo sát của FIIS, hầu hết các tổ chức BHTG đã có quy định đầy đủ và rõ ràng về loại tiền gửi được bảo hiểm và một số nước đang xem xét chỉnh sửa quy định chính thức để đáp ứng những thay đổi của các hoạt động tài chính toàn diện, đặc biệt là khu vực Châu Âu. Tổng Công ty BHTG Liên bang Mỹ (FDIC) đã áp dụng chương trình thí điểm về tài khoản tiền gửi an toàn năm 2011 cho các giao dịch điện tử đối với thẻ ghi nợ, hợp tác với đối tác như Tập đoàn Cities, Liên minh kinh tế toàn diện (AEI) và trung tâm cơ hội tài chính (LISC) để kết nối các dịch vụ cho người gửi tiền ở các tổ chức phi ngân hàng. Việc bảo hiểm cho các hình thức tiền gửi thông qua trung gian là rất hiếm thấy và nếu có thì cũng không được chính thức hóa trong luật và quy định.
Thứ ba, cần nâng cao nhận thức người gửi tiền, đặc biệt là người gửi tiền ở các khu vực nông thôn, vùng sâu, vùng xa có điều kiện kém phát triển thông qua các hoạt động truyền thông về BHTG. Đây là một phạm trù quan trọng trong tổng thể chương trình tài chính toàn diện. Chẳng hạn, tổ chức BHTG có thể tiến hành các hoạt động truyền thông nhằm phổ biến kiến thức cho người gửi tiền về các thông tin tiền gửi được bảo hiểm, quy trình giao dịch tiền gửi tiết kiệm hợp pháp… BHTG Armenia khẳng định: Luật pháp nước này quy định vai trò tham gia tài chính toàn diện của tổ chức BHTG thông qua nghiệp vụ truyền thông - một nhiệm vụ bắt buộc của BHTG Armenia - nhằm  đảm bảo người gửi tiền quy mô nhỏ có được hiểu biết đầy đủ về việc gửi tiền an toàn.
Có đến gần 70% số tổ chức BHTG triển khai các chương trình nâng cao nhận thức công chúng với đối tượng mục tiêu chính là người gửi tiền nhỏ lẻ và các hộ gia đình về lợi ích của chính sách BHTG, bao gồm cả tiền gửi tại các tổ chức tài chính phi ngân hàng. Các chương trình truyền thông được thực hiện qua nhiều phương tiện truyền thông như báo giấy, báo mạng, các địa điểm công cộng… và đã chứng tỏ được hiệu quả tốt trong việc nâng cao nhận thức của người gửi tiền về BHTG cũng như hoạt động tài chính - ngân hàng an toàn, lành mạnh nói chung. Chẳng hạn như Tổng Công ty BHTG Philippines (PDIC) đã phối hợp với Bộ Giáo dục triển khai Dự án giáo dục tài chính cho học sinh trung học; phối hợp với Ngân hàng Trung ương và nhóm các ngân hàng thương mại lớn tổ chức phong trào “Người gửi tiền tiết kiệm thông thái” cho đối tượng sinh viên và nhân viên văn phòng. Tổng công ty BHTG Nhật Bản (DICJ) phối hợp với các thành viên Mạng an toàn tài chính tổ chức hơn 20 khóa đào tạo mỗi năm cho các đối tượng mục tiêu. Trong khi đó, BHTG El Salvador đã tổ chức nhiều hội thảo miễn phí cho các hộ gia đình; BHTG Zimbabwe thực hiện tuyên truyền về BHTG tại các hội chợ thương mại và doanh nghiệp và Uruguay coi đây là một nội dung của Chiến dịch giáo dục tài chính và kinh tế quốc gia.
Thứ tư, về cấp vốn: Tổ chức BHTG cần có cơ chế cấp vốn đầy đủ, đảm bảo đáp ứng chi trả kịp thời cho người gửi tiền, gồm cả các cơ chế cấp vốn dự phòng.Trên thực tế, nguồn cấp vốn và phương pháp tính phí khác nhau tùy theo đặc điểm quốc gia, loại hình tổ chức tham gia BHTG, nhất là đối tượng tổ chức phi ngân hàng. Đáng chú ý, nguồn vốn phục vụ chi trả cho các hình thức tiết kiệm đổi mới như tiền gửi điện tử (nếu có) không tồn tại hoặc không có cơ chế khác biệt so với hình thức gửi tiền tiết kiệm truyền thống.
 
Khuyến nghị chính sách cho Việt Nam
Dù mới chỉ trải qua gần 20 năm hoạt động, Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam (BHTGVN) đã có nhiều thay đổi tích cực trong việc triển khai nhiệm vụ và chính sách phù hợp với định hướng của hoạt động tài chính toàn diện. Tính đến hết năm 2018, BHTGVN bảo vệ cho hơn 4 triệu tỷ đồng tiền gửi của người gửi tiền tại 1.282 tổ chức tín dụng, gồm 94 ngân hàng thương mại và ngân hàng chi nhánh nước ngoài, 01 Ngân hàng hợp tác xã, 1.183 QTDND và 04 tổ chức tài chính vi mô. Đặc biệt, người gửi tiền tại QTDND và tổ chức tài chính vi mô là những đối tượng mục tiêu chính của hoạt động tài chính toàn diện.
Dựa trên khuyến nghị của FIIS-IADI và những kinh nghiệm đáng học hỏi của các tổ chức BHTG quốc tế, có thể rút ra một số bài học cần thiết cho BHTGVN như sau:
Cần đánh giá việc thực hiện hoạt động tài chính toàn diện trên cơ sở Bộ nguyên tắc cơ bản phát triển BHTG hiệu quả và phương pháp đánh giá kèm theo. Từ đó, xác định và hài hòa được những nội dung liên quan đến tài chính toàn diện như các sản phẩm tài chính và tiền gửi đổi mới, phương thức giao dịch hay dịch vụ tài chính phi ngân hàng cho người nghèo và các quy định về BHTG.
BHTGVN cần tiếp tục nghiên cứu triển khai việc bảo hiểm cho các hình thức dịch vụ và sản phẩm tài chính đổi mới như tiền gửi trực tuyến trong phạm vi cho phép của Luật BHTG nhằm đáp ứng sự đổi mới ngày một sâu sắc của hoạt động tài chính, ngân hàng hiện đại, nhất là tiền gửi của đối tượng người gửi tiền nhỏ lẻ, cá nhân. Nghiên cứu sửa đổi, bổ sung chi tiết các quy định đối với hình thức gửi tiền trực tuyến, gửi tiền trên điện thoại di động... như quy định về hồ sơ, thủ tục chi trả tiền gửi được bảo hiểm.
Tập trung nâng cao vai trò tuyên truyền chính sách BHTG xét đến mục tiêu của tài chính toàn diện. Thời gian tới, BHTGVN cần tích cực phối hợp với các QTDND và tổ chức tài chính vi mô để tổ chức thêm nhiều chương trình tuyên truyền, phổ biến chính sách đến người dân địa phương, đặc biệt tại các vùng sâu, vùng xa. Phối hợp với Bộ Giáo dục và Đào tạo triển khai giáo dục tài chính trong nhà trường đối với học sinh, sinh viên - những người được coi là chủ nhân tương lai, người gửi tiền tiềm năng. Xem xét triển khai đánh giá hiệu quả của hoạt động tuyên truyền một cách định kỳ thông qua các cuộc điều tra, khảo sát về nhận thức công chúng đối với chính sách BHTG, qua đó xây dựng được một chiến lược truyền thông phù hợp.
Chia sẻ, học hỏi kinh nghiệm quốc tế và các thông lệ tốt nhất để xây dựng, thực hiện các chiến lược về tài chính toàn diện và BHTG của các tổ chức BHTG trên thế giới, từ việc hạn chế rủi ro do các yếu tố như sản phẩm tài chính hiện đại và yêu cầu tăng hạn mức bảo hiểm so với hình thức tiền gửi truyền thống.
 
TÀI LIỆU THAM KHẢO:
1. Kết quả khảo sát về tài chính toàn diện và bảo hiểm tiền gửi của FIIS, IADI, 2013.
2. Mở rộng chương trình nghị sự G20 về tài chính toàn diện nhằm tăng cường ổn định tài chính: Vai trò của hệ thống ngân hàng khu vực, 2017.
3. Tài chính toàn diện - Mở rộng cơ hội phát triển kinh tế, FDIC, FDIC, 2017.
4. Bảo hiểm tiền gửi và tài chính toàn diện, CAPG, 2016.
5. Tài liệu Hội thảo quốc tế của IADI năm 2013 và tài liệu Hội thảo quốc tế Ủy ban khu vực châu Á Thái Bình Dương, IADI năm 2016.    
 
(Tạp chí Ngân hàng số 6/2019)