Những kết quả và vấn đề đặt ra đối với thị trường trái phiếu doanh nghiệp (TPDN)
 

Theo Báo cáo Nhà ở và thị trường bất động sản của Bộ Xây dựng, tính đến ngày 31/12/2022, dư nợ tín dụng đối với hoạt động kinh doanh bất động sản đạt khoảng 800.000 tỉ đồng. Trong đó, dư nợ tín dụng đối với các dự án đầu tư xây dựng khu đô thị, dự án phát triển nhà ở chiếm tỉ lệ 22,8%; cho vay xây dựng, sửa chữa nhà để bán, cho thuê chiếm 18,16%; cho vay mua quyền sử dụng đất chiếm tỉ lệ 10,7%; cho vay các dự án khu du lịch, sinh thái, nghỉ dưỡng chiếm tỉ lệ 4,1% tổng dư nợ tín dụng đối với hoạt động kinh doanh bất động sản. Đặc biệt, trong năm 2022, số doanh nghiệp địa ốc thành lập mới tăng 13,7%; số doanh nghiệp quay lại hoạt động là 2.081 doanh nghiệp, tăng 56,7% và số doanh nghiệp tuyên bố phá sản, giải thể tăng 38,7% so với cùng kì năm trước… Tình trạng trên có nguyên nhân chủ yếu do doanh nghiệp gặp khó khăn trong tiếp cận nguồn vốn vay tín dụng, phát hành trái phiếu và huy động vốn của khách hàng, cũng như việc một số tổ chức, cá nhân bị xử lí vì có liên quan đến hoạt động phát hành TPDN đã tác động lớn đến thị trường và tâm lí nhà đầu tư…

Theo Bộ Tài chính, với quy mô huy động vốn ngày càng tăng, thị trường vốn đã dần khẳng định sự quan trọng là kênh huy động vốn trung và dài hạn hiệu quả cho doanh nghiệp theo đúng định hướng của Nhà nước về phát triển cân bằng thị trường vốn và thị trường tín dụng; giảm áp lực cung ứng vốn cho nền kinh tế của kênh tín dụng ngân hàng. Đối với thị trường TPDN, so với tiềm năng và tương quan với thị trường trong khu vực thì quy mô của thị trường TPDN của Việt Nam còn khá khiêm tốn. Hiện dư nợ của thị trường TPDN ở mức trên 15% GDP. Trong khi đó, Chiến lược tài chính đặt ra mục tiêu quy mô thị trường TPDN đến năm 2025 là 20% GDP và đến năm 2030 đạt tối thiểu 25% GDP.

Triển vọng phát hành TPDN dự kiến nghiêng về ngành hàng không nhờ sự phục hồi gần như hoàn toàn
của các chuyến bay quốc tế

Về tổng thể, vốn huy động qua thị trường chứng khoán (TTCK) hiện chiếm khoảng 26% tổng lượng vốn cung ứng ra nền kinh tế; trong đó, TPDN chiếm khoảng 22,7% và cổ phiếu chiếm khoảng 3,5%.

Vào nửa cuối năm 2022, thị trường TPDN riêng lẻ chứng kiến “cú sốc” tâm lý lan rộng khi nhà đầu tư chứng kiến các vụ việc xảy ra tại Tập đoàn Tân Hoàng Minh và Vạn Thịnh Phát. Niềm tin suy giảm kết hợp với thanh khoản dòng tiền trả nợ trái phiếu của nhiều doanh nghiệp gặp khó khăn đã khiến thị trường này gia tăng rủi ro.

Theo Công ty cổ phần Chứng khoán SSI, tổng lượng TPDN đáo hạn trong 02 năm 2022 và 2023 ước khoảng 540 nghìn tỉ đồng, chiếm khoảng 36% lượng TPDN lưu hành, riêng giá trị trái phiếu riêng lẻ đáo hạn năm 2023 vào khoảng 300 nghìn tỉ đồng, tăng 90% so với năm 2022; trong đó lĩnh vực bất động sản và tài chính - ngân hàng lần lượt chiếm 30% và 40%. Tính chung cả năm 2022, VN-Index giảm 35%, với mức đỉnh 1.536,45 điểm vào ngày 10/01/2022 và về đáy ở 873,78 điểm vào ngày 16/11/2022, kéo theo hầu hết các chủ thể tham gia thị trường chứng khoán phải chấp nhận thua lỗ…

Thị trường chứng khoán, trái phiếu trong năm 2022 có nhiều khó khăn một phần từ việc lãi suất ngân hàng tăng, niềm tin của nhà đầu tư và thanh khoản thị trường trong nước giảm, tâm lý thận trọng của nhà đầu tư trước những bất ổn và triển vọng kém tích cực về tình hình kinh tế - chính trị thế giới. Riêng thị trường TPDN còn bị ảnh hưởng bởi niềm tin của nhà đầu tư do các sai phạm của một số doanh nghiệp vừa bị xử lý và việc một số phương tiện đưa tin không chính thống, tin thất thiệt về một số doanh nghiệp phát hành trái phiếu. Đồng thời, việc kiểm tra, giám sát tập trung vào giám sát mục đích phát hành trái phiếu cũng dẫn đến tâm lý quan ngại của cả doanh nghiệp phát hành và tổ chức cung cấp dịch vụ.

Thực tế cho thấy, sự suy giảm huy động vốn qua thị trường TPDN đang làm tăng áp lực thiếu hụt vốn đầu tư và thanh khoản của nhiều doanh nghiệp bất động sản, nhất là các doanh nghiệp có khối lượng trái phiếu đáo hạn lớn, trong khi doanh thu và lợi nhuận kinh doanh giảm mạnh.

Đặc biệt, việc các công ty chứng khoán giải chấp các tài khoản cầm cố chứng khoán của lãnh đạo doanh nghiệp vay tiền từ các công ty chứng khoán, hoặc làm tài sản đảm bảo cho doanh nghiệp phát hành trái phiếu huy động vốn (điển hình là các mã như DIG, PRD, HPX, HDC, HBC, NVL…) đang và sẽ làm tăng cung trên thị trường, đồng thời, làm tăng sức ép các lãnh đạo doanh nghiệp phải bán đi các cổ phiếu khác trong danh mục đầu tư không cầm cố, từ đó, thúc đẩy tốc độ giảm giá cổ phiếu, trái phiếu chung trên thị trường.

Những giải pháp cần có và triển vọng thị trường TPDN

Khôi phục và phát triển lành mạnh, hiệu quả thị trường TPDN cần có sự vào cuộc đồng bộ của Chính phủ, các bộ, ngành và các bên liên quan.

Theo tinh thần Công điện số 1163/CĐ-TTg ngày 13/12/2022 về chấn chỉnh, ổn định, thúc đẩy hoạt động của thị trường TPDN, Bộ Tài chính cần khẩn trương đánh giá, rà soát kỹ, đề xuất việc sửa đổi, bổ sung, hoàn thiện các văn bản pháp lý liên quan đến phát hành TPDN, nhất là việc phát hành riêng lẻ tại thị trường trong nước và chào bán trái phiếu ra thị trường quốc tế; khẩn trương rà soát, đánh giá kĩ lưỡng, cụ thể khả năng thanh toán, chi trả của các tổ chức phát hành, nhất là các trái phiếu đến hạn thanh toán trong năm 2022 và năm 2023.  Đồng thời, chủ động có biện pháp cụ thể, hiệu quả xử lí theo thẩm quyền, trường hợp vượt thẩm quyền thì đề xuất ngay các biện pháp phù hợp, hiệu quả, bảo đảm tuyệt đối an toàn, an ninh thị trường tài chính, tiền tệ; chủ động phòng chống tiêu cực, lợi dụng trục lợi chính sách và các hoạt động không lành mạnh khác, bảo đảm công khai, minh bạch, hiệu quả, quyền, lợi ích hợp pháp chính đáng của nhà đầu tư, các chủ thể liên quan và an toàn, an ninh thị trường tài chính, tiền tệ.

Trong năm 2023, Bộ Tài chính sẽ phối hợp với các bộ, ngành tiếp tục hoàn thiện khung pháp lý, rà soát tại Luật Chứng khoán, Luật Doanh nghiệp để sửa đổi các quy định về điều kiện phát hành trái phiếu doanh nghiệp, điều kiện về nhà đầu tư chứng khoán chuyên nghiệp. Trước mắt, xem xét trình Chính phủ sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 65/2022/NĐ-CP sửa đổi, bổ sung Nghị định số 153/2020/NĐ-CP ngày 31/12/ 2020 về chào bán, giao dịch trái phiếu riêng lẻ nhằm tháo gỡ các khó khăn phát sinh hiện nay. Bên cạnh đó, tăng cường truyền thông, ổn định tâm lý, niềm tin của nhà đầu tư, nhất là về định hướng phát triển thị trường TPDN công khai, minh bạch, hiệu quả, bảo vệ quyền lợi hợp pháp của nhà đầu tư và các chủ thể tham gia thị trường; ngăn chặn việc đưa tin không chính thống, chưa kiểm soát; kịp thời phát hiện và có giải pháp xử lí nghiêm các trường hợp đưa tin giả mạo, thất thiệt... gây ảnh hưởng đến thị trường; tập trung quản lý giám sát, nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật, tiếp tục rà soát, đánh giá hoạt động của các công ty chứng khoán, tổ chức các đợt thanh tra, kiểm tra các doanh nghiệp phát hành và công ty chứng khoán cung cấp dịch vụ; phối hợp với Ngân hàng Nhà nước Việt Nam (NHNN) trong quản lí, giám sát việc các tổ chức tín dụng (TCTD) phát hành, đầu tư và cung cấp dịch vụ về TPDN riêng lẻ.

Ủy ban Chứng khoán Nhà nước và NHNN sẽ xử lí nghiêm các vụ việc vi phạm trong cung cấp dịch vụ về TPDN, phân phối trái phiếu; đặc biệt là việc chào mời khách hàng gửi tiền tiết kiệm chuyển sang mua TPDN riêng lẻ thông qua mua trực tiếp hoặc kí hợp đồng hợp tác đầu tư với công ty chứng khoán.

Ngoài ra, tiếp tục rà soát, cải cách quy trình cấp phép chào bán chứng khoán ra công chúng, tạo thuận lợi cho các doanh nghiệp đủ điều kiện chào bán trái phiếu ra công chúng; các Sở Giao dịch Chứng khoán chuẩn bị nền tảng giao dịch TPDN riêng lẻ nhằm phát triển thị trường thứ cấp minh bạch.

Bộ Tài chính cùng với NHNN, các bộ, ngành liên quan tập trung triển khai các biện pháp điều hành đảm bảo thanh khoản của hệ thống ngân hàng thương mại (NHTM), điều hành tăng trưởng tín dụng phù hợp với tình hình phát triển của nền kinh tế trong bối cảnh thị trường TPDN đang gặp khó khăn; nâng cao hiệu quả giám sát liên thông, kịp thời nhận diện, cảnh báo rủi ro và đảm bảo thị trường hoạt động lành mạnh, an toàn, bền vững.

Cuối năm 2022, Bộ Tài chính đã trình Chính phủ dự thảo Nghị định sửa đổi Nghị định số 65/2022/NĐ-CP về phát hành trái phiếu riêng lẻ theo hướng lùi thời hạn áp dụng 01 năm đối với các quy định: Xác định tư cách nhà đầu tư chứng khoán chuyên nghiệp, yêu cầu bắt buộc xếp hạng tín nhiệm; bổ sung quy định doanh nghiệp có thể chuyển đổi trái phiếu thành khoản vay, hoặc tài sản khác để thanh toán gốc, lãi trái phiếu… Đồng thời, đẩy nhanh quy trình pháp lí để doanh nghiệp có quyền sử dụng đất; giảm chi phí đi vay cho các công ti và tham gia tái cơ cấu các nghĩa vụ trả nợ, cải thiện niềm tin của nhà đầu tư, đảm bảo các tổ chức phát hành cung cấp thông tin chính xác và đảm bảo thanh toán trái phiếu đúng hạn để củng cố niềm tin của nhà đầu tư…

Trong buổi gặp mặt đầu Xuân mới và giao nhiệm vụ cho cán bộ, công chức, viên chức ngành Ngân hàng ngày 27/01/2023, Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính đã yêu cầu NHNN rà soát, điều chỉnh chính sách phù hợp, chọn điểm đột phá, tập trung tháo gỡ khó khăn về tín dụng, nợ xấu, TPDN, nhà ở xã hội, thúc đẩy phát triển thị trường bất động sản cả về phía người bán và người mua, góp phần tháo gỡ nhiều vấn đề liên quan nợ xấu, TPDN và sở hữu chéo trong nền kinh tế…

Trước mắt, NHNN khẩn trương rà soát, nghiên cứu sửa đổi Thông tư số 16/2021/TT-NHNN ngày 10/11/2021 quy định việc TCTD, chi nhánh ngân hàng nước ngoài mua, bán TPDN nhằm tăng cường trách nhiệm của TCTD trong việc mua, bán TPDN, nâng cao tín nhiệm, tăng cường minh bạch thông tin và kiểm soát chặt chẽ rủi ro; đồng thời, điều hành chủ động, linh hoạt, đồng bộ các công cụ chính sách tiền tệ, phối hợp chặt chẽ, hiệu quả với chính sách tài khóa và các chính sách khác; kịp thời tháo gỡ các vướng mắc, cung cấp vốn tín dụng đáp ứng nhu cầu của doanh nghiệp, hướng tín dụng vào các lĩnh vực sản xuất, kinh doanh, lĩnh vực ưu tiên tạo động lực tăng trưởng, trong đó có các mặt hàng nông sản xuất khẩu chủ lực; tiếp tục kiểm soát chặt chẽ rủi ro tín dụng vào các lĩnh vực tiềm ẩn rủi ro; bảo đảm thanh khoản, an toàn của hệ thống ngân hàng gắn với tăng cường thanh tra, giám sát; có giải pháp hạn chế tình trạng găm giữ ngoại tệ, chuyển tài sản bằng tiền đồng sang ngoại tệ, tình trạng đô la hóa và vàng hóa trong nền kinh tế; triển khai thực hiện có hiệu quả Đề án cơ cấu lại hệ thống các TCTD gắn với xử lý nợ xấu giai đoạn 2021 - 2025, trong đó tập trung xử lý nợ xấu và xử lý các TCTD yếu kém; các TCTD khẩn trương xem xét ưu tiên cho vay các dự án nhà ở xã hội, nhà ở công nhân, nhà ở thương mại giá rẻ có hiệu quả, có khả năng trả nợ, đáp ứng các quy định pháp luật; đánh giá kĩ tình hình triển khai chính sách hỗ trợ lãi suất 2% qua hệ thống NHTM để có giải pháp thích hợp thúc đẩy, tạo thuận lợi cho việc giải ngân; kịp thời đề xuất cấp có thẩm quyền việc điều chỉnh vốn sang chương trình khác để nâng cao hiệu quả chính sách hỗ trợ...

Các tổ chức phát hành, các doanh nghiệp phát hành sử dụng mọi nguồn lực để đảm bảo thanh toán gốc, lãi trái phiếu như cam kết với nhà đầu tư. Trường hợp có khó khăn trong việc cân đối nguồn thực hiện chi trả, doanh nghiệp phát hành chủ động đàm phán với nhà đầu tư để xem xét có các biện pháp hài hòa để cơ cấu lại các khoản nợ trái phiếu phù hợp với tình hình thực tế theo tinh thần “lợi ích hài hòa, khó khăn chia sẻ” và theo đúng quy định pháp luật hiện hành. Đồng thời, sử dụng dịch vụ kiểm toán, xếp hạng tín nhiệm, định giá tài sản, để đánh giá tình hình sản xuất, kinh doanh, tài chính của doanh nghiệp; chủ động, kịp thời công bố thông tin chính thống cho nhà đầu tư để nắm bắt về tình hình tài chính của doanh nghiệp..

Là kênh dẫn vốn quan trọng và giúp giảm áp lực cung ứng vốn từ tín dụng ngân hàng cho nền kinh tế, triển vọng phát triển lành mạnh và hiệu quả thị trường TPDN nói riêng, cũng như thị trường chứng khoán nói chung phụ thuộc vào kết quả sản xuất, kinh doanh của doanh nghiệp phát hành; kết quả chỉnh đốn thị trường, loại bỏ những nhà phát hành không đủ điều kiện, tiêu chuẩn; sự đa dạng hóa các sản phẩm có chất lượng, thông tin minh bạch, đầy đủ, chính xác và giữ được lòng tin, mức lãi suất hấp dẫn, mức độ rủi ro hợp lý cho nhà đầu tư, nhất là với nhà đầu tư cá nhân, nhóm hiện chiếm 1/3 khối lượng giao dịch TPDN.

Triển vọng thị trường TPDN phụ thuộc quan trọng vào triển vọng kinh doanh của các doanh nghiệp phát hành. Dự kiến, triển vọng phát hành TPDN sáng sủa nhất sẽ nghiêng về ngành hàng không nhờ sự phục hồi gần như hoàn toàn của các chuyến bay quốc tế; ngược lại, ngành bất động sản tiếp tục chịu nhiều áp lực phát hành TPDN mới.

Triển vọng thị trường TPDN phụ thuộc vào sự minh bạch của thị trường, với yêu cầu thông tin doanh nghiệp phát hành bảo đảm đầy đủ, nhanh chóng và có độ tin cậy cao; sớm thực hiện xếp hạng tín nhiệm doanh nghiệp phát hành và tiếp tục hoàn thiện cơ chế giám sát độc lập, xử lý kịp thời các hành vi vi phạm các quy định pháp lý về hoạt động trên TTCK nói chung và TPDN nói riêng. Hơn nữa, sự minh bạch thông tin trên thị trường còn đòi hỏi các cơ quan chức năng chủ động ngăn ngừa, nhận diện, phát hiện các hành vi và đối tượng lợi dụng tin đồn mục tiêu nhiễu loạn thị trường chứng khoán, gây thiệt hại lớn cho nhà đầu tư.

Triển vọng thị trường cổ phiếu tùy thuộc quan trọng vào dòng vốn ngoại tham gia thị trường. Việc khối ngoại đã mua ròng gần 27 nghìn tỉ đồng, tương đương với hơn 1,16 tỉ USD tính tới ngày 23/12/2022 là điểm sáng nổi bật về thu hút vốn ngoại; trong đó, dòng vốn ETF đạt gần 20 nghìn tỉ đồng, tăng hơn 30% so với cùng kỳ năm trước. Theo nhiều dự báo, ETF vẫn là công cụ đầu tư hữu hiệu trong thu hút vốn ngoại vào thị trường chứng khoán Việt Nam trong thời gian tới.

Cuối cùng, triển vọng thị trường TPDN còn tùy thuộc vào số tài khoản đầu tư cá nhân mới gia nhập thị trường chứng khoán, mà riêng trong năm 2022 đã cao hơn tổng số tài khoản mở trong 5 năm trước cộng lại. Tính đến cuối năm 2022, số lượng tài khoản của nhà đầu tư chứng khoán trong nước chiếm tới 6,8% tổng dân số Việt Nam, vượt xa mục tiêu 5% được đưa ra trong Quyết định số 242/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Ðề án cơ cấu lại thị trường chứng khoán và thị trường bảo hiểm đến năm 2020 và định hướng đến năm 2025. Việc số lượng tài khoản mới mở giảm nhanh trong 2 quý cuối năm 2022 cho thấy sự suy giảm niềm tin và hưng phấn của các nhà đầu tư trước các vi phạm của các doanh nghiệp phát hành lớn cổ phiếu và TPDN. Bởi vậy, trong thời gian tới, việc phát triển thị trường trái phiếu đồng bộ trên cả 2 kênh phát hành trái phiếu ra công chúng và phát hành trái phiếu riêng lẻ là cần thiết, để tăng sự lựa chọn và cải thiện số tài khoản đầu tư mới trên thị trường trái phiếu. Trước mắt, một mặt, các cơ quan chức năng cần rà soát, cắt giảm các thủ tục hành chính để tạo điều kiện cho các doanh nghiệp có đủ điều kiện tăng mạnh phát hành trái phiếu ra công chúng. Mặt khác, các doanh nghiệp phải bố trí mọi nguồn lực để thanh toán gốc và lãi trái phiếu đến hạn, bảo vệ quyền lợi của nhà đầu tư theo đúng quy định của pháp luật; trường hợp có những khó khăn vướng mắc về thanh toán đàm phán với các nhà đầu tư để thống nhất phương án cơ cấu lại trái phiếu đó. Các doanh nghiệp phải tăng cường tính công khai minh bạch về định mức tín nhiệm, tình hình tài chính và thanh toán nợ của doanh nghiệp đối với nhà đầu tư. Khi làm tốt những yêu cầu này, chắc chắn những doanh nghiệp tốt, doanh nghiệp minh bạch có thể tiếp tục quay trở lại để phát hành trái phiếu huy động vốn…
 
ThS. Nguyễn Trần Minh Trí
Viện Kinh tế và Chính trị thế giới - Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam