Đó là việc thông qua thỏa thuận thương mại đa phương đầu tiên với tên gọi Hiệp định tạo thuận lợi cho thương mại (TFA), trong đó các quốc gia đã nhất trí đơn giản hóa và tiêu chuẩn hóa các thủ tục hải quan để tạo thuận lợi cho dòng chảy hàng hóa lưu thông trên toàn cầu.

TFA vừa được 112 trong số 164 thành viên WTO phê chuẩn

Như vậy, thỏa thuận tạo điều kiện cho các trao đổi thương mại quốc tế, ký từ năm 2013, đã bắt đầu có hiệu lực. Để đạt được điều này, các điều khoản quy định phải được ít nhất 2/3 số nước thành viên phê chuẩn và bước ngoặt này đã diễn ra vào ngày 22/2.

Tổng Giám đốc WTO Roberto Azevedo cho biết TFA dự kiến sẽ giúp chi phí thương mại toàn cầu giảm hơn 14% và có thể thúc đẩy tăng trưởng toàn cầu thêm 0,5 điểm phần trăm/năm. Ông Azevedo cho biết TFA là cải cách lớn nhất đối với thương mại toàn cầu trong thế kỷ này và cho thấy cam kết vững chắc của cộng đồng quốc tế đối với hệ thống đa phương.

Lời khẳng định gây chú ý này được đưa ra giữa lúc chính quyền mới của Tổng thống Mỹ Donald Trump đang lớn tiếng đe dọa hơn bao giờ hết toàn bộ nền tảng của thương mại quốc tế. Chủ nhân mới của Nhà Trắng và đại diện thương mại Mỹ Robert Lighthizer đã cam kết sẽ theo đuổi đường lối cứng rắn để bảo vệ các lợi ích của Mỹ trong toàn cầu hóa, cho dù có phải làm lung lay các nguyên tắc đã được bảo đảm trong khuôn khổ của WTO - cơ quan từ năm 1995 đến nay đóng vai trò trọng tài trong thương mại quốc tế.

Về khả năng Mỹ rút khỏi WTO

Thứ mà WTO đại diện là một trật tự thương mại quốc tế đa phương lấy quy tắc làm cơ sở. Trật tự này, một mặt có lợi cho việc hình thành sự phân công quốc tế giữa các nước thành viên; điều quan trọng hơn là hơn 30 năm trở lại đây, cũng có lợi cho việc xây dựng chuỗi giá trị và mạng lưới sản xuất ở khu vực thậm chí trên toàn cầu, đồng thời dẫn đến sự chuyển dịch ra nước ngoài trên quy mô lớn và trống rỗng một số ngành nghề ở các nước phát triển.

Nếu ông Donald Trump rút khỏi WTO, xét ở mức độ nào đó chính là để rút khỏi trật tự thương mại quốc tế lấy quy tắc làm cơ sở, ngăn chặn các doanh nghiệp và ngành nghề ở Mỹ thực hiện hoạt động xây dựng chuỗi giá trị ở khu vực thậm chí trên toàn cầu dựa trên trật tự này, ở lại trong nước.

Nếu rút khỏi WTO, Mỹ sẽ phải đối mặt với hàng rào tiếp cận cao hơn trên thị trường nước ngoài. Chẳng hạn, xét về thuế nhập khẩu hàng hóa, một loại hàng hóa (một bảng thuế xuất nhập khẩu) của một quốc gia thông thường tồn tại đồng thời ba mức thuế khác nhau: thuế nhập khẩu thông thường, thuế nhập khẩu tối huệ quốc và thuế ưu đãi trong hiệp định thương mại song phương hoặc khu vực.

Trong đó, thuế nhập khẩu thông thường là cao nhất, thuế ưu đãi là thấp nhất (trong đại đa số trường hợp là bằng 0), thuế tối huệ quốc ở mức trung gian. Các thành viên WTO đều được hưởng thuế tối huệ quốc. Nếu rút khỏi WTO, mà lại chưa ký kết hiệp định thương mại song phương hoặc khu vực với quốc gia này thì phải đối mặt với thuế nhập khẩu thông thường.

Như vậy các sản phẩm xuất khẩu và sức cạnh tranh lao động của Mỹ sẽ bị giảm dần, từ đó lượng xuất khẩu sụt giảm, việc làm giảm sút. Các biện pháp của ông Trump là thông qua đàm phán thương mại song phương để tránh xảy ra tình hình này.

Lợi dụng tầm ảnh hưởng thị trường lớn mạnh của Mỹ, buộc các nước khác đưa ra cam kết không thấp dưới mức thuế tối huệ quốc của WTO. Trên thực tế, mức thuế phần lớn các sản phẩm của các nước ký hiệp định song phương với Mỹ đều đã hạ xuống mức bằng 0. Nhưng rút khỏi WTO, Mỹ lại sẽ phải trả cái giá rất lớn.

Trước tiên, cần phải tiến hành đàm phán hiệp định thương mại song phương với 151 thành viên chưa ký kết hiệp định thương mại song phương trong 164 thành viên WTO hiện nay. Công việc này cần phải mất thời gian rất dài, đầu tư rất nhiều nhân lực và tài chính mới có thể hoàn thành.

Thứ hai, trật tự thương mại quốc tế lấy WTO làm cơ sở là do Mỹ đề xướng và lãnh đạo hình thành nên. Rút khỏi WTO sẽ khiến cho khả năng lãnh đạo quốc tế và uy tín của Mỹ giảm đi rất nhiều.

Do vậy, sự lựa chọn khả thi hơn là ở lại WTO, nhưng đồng thời tiến hành đàm phán thương mại song phương với các quốc gia trọng điểm (Trung Quốc và Mexico…), hạn chế sự thúc đẩy nhanh chóng khu vực hóa và đa phương hóa dựa trên quy tắc đa phương. Xét một cách tổng hợp, khả năng rút khỏi WTO của chính quyền Trump tương đối ít.

WTO trong thời kỳ mới

Câu hỏi được đặt ra là liệu WTO có tiếp tục bị “chìm xuồng” dưới hiệu ứng của nhân tố Trump hay không? Xét trên khía cạnh nào đó, các hành động hung hăng của một Tổng thống Mỹ, hứa hẹn trả đũa thương mại từ Mexico cho tới Trung Quốc, có thể đẩy WTO vào trung tâm của cuộc chơi.

Ông Philippe Martin, Giáo sư Học viện khoa học chính trị Paris (Sciences Po), nhận định: “WTO sẽ lấy lại ý nghĩa của mình, nhưng không phải dưới góc độ tìm cách tăng cường tự do mậu dịch, mà là cơ quan giải quyết các tranh chấp thương mại quốc tế, với mục tiêu quan trọng là tránh để xảy ra một cuộc chiến tranh thương mại”.

 Theo ý kiến của nhiều chuyên gia, các hoạt động liên quan đến luật pháp, buộc các bên tôn trọng quy định về thương mại quốc tế, của WTO cho đến nay đã chứng tỏ rất có hiệu quả. Từ khi thành lập, đã có hơn 500 vụ việc được đưa ra trước các thẩm phán của WTO. Cũng cần nhấn mạnh rằng là một tổ chức quốc tế, WTO đã cố gắng giải quyết một cách hài hòa mà không làm xảy ra xung đột lớn giữa bên nguyên đơn và bên bị đơn.

Trong ngắn hạn, Mỹ sẽ tăng cường sử dụng biện pháp chống bán phá giá để soạn thảo tổng thể các biện pháp bảo vệ thương mại. Một hệ thống bảo hộ mới, hợp pháp, dựa trên các nguyên tắc, nhưng có nguy cơ kích động hàng loạt vụ kiện chống lại các nước bị Mỹ nhắm tới.

Nhiệm vụ của WTO sẽ là tránh để cho căng thẳng leo thang. Ông Sébastien Jean, Giám đốc Trung tâm nghiên cứu triển vọng kinh tế quốc tế của Pháp, cho rằng đến nay WTO đã hoàn thành tốt sứ mạng này, nhưng vấn đề là nó có nguy cơ bị quá tải trong khi nguồn lực tương đối hạn chế.

Tổng Giám đốc WTO Roberto Azevedo thừa nhận tổ chức toàn cầu này sẽ phải đối mặt với nhiều thách thức trong thời gian tới, đặc biệt là ảnh hưởng của chủ trương bảo hộ mà Mỹ đang hướng tới.

Tổng Giám đốc Azevedo ngày 28/2 khẳng định WTO đã phát triển mạnh hơn so với khi ông bắt đầu nhiệm kỳ thứ nhất năm 2013 và nhận định trong nhiệm kỳ sắp tới, hệ thống thương mại đa phương mà WTO xây dựng sẽ phải đối mặt với nhiều thách thức từ chủ nghĩa bảo hộ.

Kết hợp với sứ mạng giám sát thương mại quốc tế, vai trò trọng tài của WTO hiện nay góp phần tránh để nổ ra chủ nghĩa bảo hộ mậu dịch. “WTO chưa đánh mất tính chính danh của nó”, ông Pascal Lamy, cựu Tổng Giám đốc WTO khẳng định. Tuy nhiên, ông đánh giá việc bảo vệ và duy trì hệ thống này có thể sẽ là một bài toán hóc búa trong tương lai.