Keywords: CBDC, cryptocurrency, security.
1. Giới thiệu
Hiện nay, kĩ thuật số đang nhanh chóng làm thay đổi nền kinh tế toàn cầu và sự trỗi dậy của các loại tiền điện tử đang đi đầu trong quá trình chuyển đổi này (Boar và cộng sự, 2020). Khi các loại tiền điện tử như Bitcoin trở nên phổ biến, các ngân hàng trung ương trên toàn thế giới đang tìm hiểu và phát triển loại tiền kĩ thuật số của riêng họ. Bài viết nghiên cứu về CBDC, trong đó, tập trung vào các đặc điểm kĩ thuật trong quá trình thiết kế và triển khai CBDC (Auer và cộng sự, 2020).
.JPG)
CBDC kết hợp hiệu quả số giữa tiền điện tử với sự ổn định và tin tưởng của các hệ thống tiền tệ đã được thiết lập, có tiềm năng để thiết lập một kỉ nguyên tài chính mới. Tuy nhiên, thiết kế và quá trình thực hiện của CBDC còn nhiều khó khăn, đòi hỏi phải xem xét thận trọng một loạt các khía cạnh về mặt kĩ thuật (Griffoli và cộng sự, 2018). Bài viết đưa ra các yếu tố chính, trong đó tập trung vào vấn đề bảo mật, quyền riêng tư, khả năng mở rộng và khả năng tương tác của CBDC.
2. Tổng quan về CBDC
CBDC đại diện cho một mô hình mới trong việc thực hiện chính sách tiền tệ và cơ sở hạ tầng tài chính (Bordo và Levin, 2017). CBDC không giống như tiền kĩ thuật số tư nhân và tiền điện tử, CBDC kết hợp sự tiện lợi và bảo mật của các hình thức số với việc phát hành tiền được quy định, được hỗ trợ bởi dự trữ của các ngân hàng trung ương (Meaning và cộng sự, 2018). CBDC được hình dung như là một phần mở rộng kĩ thuật số của đồng tiền có chủ quyền: Được phát hành, kiểm soát và giám sát bởi ngân hàng trung ương của một quốc gia.
CBDC đã tạo được sự chú ý khi các giao dịch kĩ thuật số ngày càng phổ biến và việc sử dụng tiền mặt giảm đi trong nhiều nền kinh tế. Tuy nhiên, CBDC không chỉ là một bản sao kĩ thuật số của tiền mặt mà CBDC có khả năng biến đổi hệ thống tài chính bằng cách làm cho nó hiệu quả hơn và toàn diện hơn (Bindseil, 2020).
Tuy nhiên, việc giới thiệu CBDC tạo ra những thách thức, khó khăn rất lớn về công nghệ. Việc phát hành CBDC có ảnh hưởng đến sự ổn định tài chính, truyền tải chính sách tiền tệ và cấu trúc của hệ thống ngân hàng. Chính vì thế, việc phát hành CBDC không chỉ là một chủ đề kĩ thuật, đây còn là một cuộc thử nghiệm cơ bản về nhận thức tương lai của hệ thống tiền tệ (Auer và cộng sự, 2022).
3. Các vấn đề cần lưu ý về thiết kế kĩ thuật của CBDC
Các yếu tố thiết kế kĩ thuật của CBDC phải được xem xét cẩn thận, có tính đến các mục tiêu cụ thể của CBDC, sức khỏe của nền kinh tế, cơ sở hạ tầng tài chính hiện có và môi trường quy định hiện tại ở từng quốc gia. Hơn nữa, thiết kế kĩ thuật của CBDC phải đủ thích nghi để theo kịp với những tiến bộ công nghệ và nhu cầu thay đổi công nghệ liên tục trong thời đại số (Auer và cộng sự, 2020).
Bảo mật, quyền riêng tư, khả năng mở rộng và khả năng tương tác là những cân nhắc về công nghệ chính trong thiết kế kĩ thuật của CBDC (Allen và cộng sự, 2020).
CBDC phải bảo mật và an toàn chống lại một loạt các rủi ro trong môi trường Internet, giống như bất kì nền tảng kĩ thuật số nào khác. Tuy nhiên, việc bảo mật của CBDC phải được thực hiện mà không hi sinh khả năng sử dụng, nếu không CBDC có thể không đạt được sự chấp nhận rộng rãi.
Tương tự, quyền riêng tư cũng là một chủ đề khó khăn cho thiết kế kĩ thuật của CBDC. Một CBDC cần bảo vệ sự riêng tư của người dùng, đồng thời, ngăn ngừa việc CBDC sử dụng cho các hoạt động bất hợp pháp đòi hỏi một số tính năng theo dõi. Cân bằng được các yêu cầu này là một vấn đề lớn.
Khả năng mở rộng và khả năng tương tác đều rất quan trọng. Ở các nền kinh tế lớn, CBDC có thể xử lí được một khối lượng giao dịch khổng lồ một cách nhanh chóng. CBDC cũng phải tương tác với các hệ thống thanh toán khác nhau, cả trong nước và quốc tế (Homoliak và cộng sự, 2023).
Những cân nhắc này không loại trừ lẫn nhau, cải thiện khả năng mở rộng có thể cần phải thỏa hiệp với quyền riêng tư hoặc bảo mật của CBDC. Do đó, trong thiết kế công nghệ của CBDC theo cách tiếp cận toàn diện là cần thiết (Belchior và cộng sự, 2021).
3.1. Bảo mật của CBDC
Duy trì tính toàn vẹn và danh tiếng của một CBDC đòi hỏi mức độ bảo mật cao chống lại các cuộc tấn công tiềm năng và các mối nguy hại đến hệ thống. Các mối đe dọa bên trong và bên ngoài, từ các hành động gian lận cá nhân đến các cuộc tấn công mạng phối hợp phải được giải quyết bằng các cơ chế an ninh có sẵn (Khiaonarong và cộng sự, 2021). Xem xét vụ tấn công vào Ngân hàng Trung ương Bangladesh năm 2016, dẫn đến việc chuyển thành công 81 triệu USD từ tài khoản tại Ngân hàng Dự trữ liên bang New York. Trường hợp này nhấn mạnh tầm quan trọng của các giao thức bảo mật mạnh mẽ trong bất kì nỗ lực kĩ thuật số nào của ngân hàng trung ương. Một lỗ hổng tương tự trong một hệ thống CBDC có thể làm xói mòn niềm tin của công chúng, làm cho tiền kĩ thuật số không hiệu quả (Tolic, 2023).
Một kiến trúc bảo mật nhiều lớp, kết hợp nhiều kĩ thuật bảo mật để bảo vệ, chống lại các mối đe dọa khác nhau có thể là một chiến lược để bảo mật cho hệ thống CBDC (Manoj, 2023). Các phương pháp mã hóa để xác thực giao dịch, phần cứng an toàn cho lưu trữ CBDC và các giao thức bảo mật mạng tiên tiến để bảo vệ các kênh truyền thông là những ví dụ về các cấp độ này. Các biện pháp như yêu cầu nhiều chữ kí và đường dẫn được chứng thực mạnh mẽ cũng có thể được sử dụng để bảo vệ chống lại các mối đe dọa nội bộ (Bano và cộng sự, 2017).
Mặc dù không bắt buộc đối với CBDC, các công nghệ sổ cái kĩ thuật số như Blockchain có thể cung cấp các lợi ích bảo mật bổ sung. Chúng có thể tạo ra một hồ sơ không thể đảo ngược của các giao dịch và cho phép một phương pháp đồng thuận phi tập trung, làm giảm nhu cầu trung gian và làm cho hệ thống trở nên phản hồi tốt hơn (Bikos và Kumar, 2022).
3.2. Tính minh bạch và bảo mật trong quyền riêng tư của CBDC
Quyền riêng tư (Privacy) là một vấn đề phức tạp trong việc thiết kế CBDC, CBDC phải đảm bảo mức độ bảo mật nhất định để có thể thúc đẩy sự chấp nhận và tin tưởng của người dùng, phù hợp với một trong những đặc điểm chính của tiền mặt. Mặt khác, các giao dịch CBDC có thể ẩn danh nguy cơ hỗ trợ các hoạt động bất hợp pháp như rửa tiền hoặc tài trợ khủng bố (Allen và cộng sự, 2020). Chính vì thế, điều quan trọng là phải đạt được sự cân bằng thích hợp. Một thiết kế CBDC quá tập trung vào sự riêng tư có nguy cơ tạo ra các lỗ hổng lớn để hoạt động tội phạm có thể phát triển mạnh. Một thiết kế quá minh bạch, có thể dẫn đến sự giám sát quá mức, vi phạm quyền riêng tư của cá nhân và có khả năng hạn chế hoạt động kinh tế (He và cộng sự, 2017). Các tiến bộ trong công nghệ mã hóa có thể giúp điều hướng cân bằng này. Những chiến lược khi kết hợp với một khuôn khổ pháp lí mô tả rõ ràng các điều kiện mà theo đó dữ liệu giao dịch có thể được truy cập, có thể giúp đạt được sự cân bằng khó khăn giữa quyền riêng tư và minh bạch (Arthur và cộng sự, 2018).
3.3. Khả năng mở rộng
Khả năng mở rộng (Scalability) của CBDC đề cập đến khả năng mở rộng của hệ thống để quản lí khối lượng lớn các giao dịch một cách hiệu quả. Với tiềm năng áp dụng rộng rãi của CBDC, hệ thống nên được xây dựng để xử lí các giao dịch với tỉ lệ đáp ứng hoặc vượt trội hơn so với các hệ thống thanh toán hiện tại trong khi duy trì các tiêu chuẩn bảo mật mạnh mẽ (Allen và cộng sự, 2020). Chẳng hạn, Bitcoin chỉ có thể xử lí một số lượng hạn chế các giao dịch mỗi giây do thiết kế phi tập trung và cơ chế đồng thuận. Trong khi đó, CBDC có thể được sử dụng cho tất cả các giao dịch trong một nền kinh tế sẽ cần phải có khả năng xử lí một khối lượng giao dịch cao hơn nhiều (Homoliak và cộng sự, 2023).
Hiện tại, các hệ thống thanh toán như Visa có thể xử lí hơn 24.000 giao dịch mỗi giây. Một hệ thống CBDC sẽ cần phải thiết kế với công suất cao hơn rất nhiều, đặc biệt là ở các nền kinh tế có quy mô lớn hơn. Để làm điều này, các ngân hàng trung ương có thể cần phải sử dụng một loạt các giải pháp, chẳng hạn như giao dịch ngoài chuỗi, phân mảnh hoặc giải pháp lớp 2 (Johannesson, 2022).
Tuy nhiên, khả năng mở rộng của CBDC phải đi kèm với khả năng bảo mật, khả năng tiếp cận và chi phí hợp lí. Vấn đề là phát triển một hệ thống CBDC có thể mở rộng quy mô mà không phải hi sinh các đặc tính quan trọng khác.
3.4. Khả năng tương tác
Khả năng tương tác (Interoperability) và tích hợp với các hệ thống tài chính hiện tại và các loại tiền kĩ thuật số khác là rất quan trọng đối với sự thành công của một CBDC. CBDC không tương tác có nguy cơ phân mảnh hệ thống tài chính, tạo ra sự thiếu hiệu quả và có khả năng gián đoạn hoạt động kinh tế (Li, 2023).
Trong phạm vi của một quốc gia, CBDC nên tương tác với các hệ thống thanh toán và dịch vụ tài chính hiện có. CBDC nên được phát triển cho các giao dịch xuyên biên giới hiệu quả trong môi trường quốc tế (Arromdee và Koonprasert, 2022). Những nỗ lực gần đây của Ngân hàng Thanh toán Quốc tế (BIS) và nhóm 07 ngân hàng trung ương bao gồm Ngân hàng Trung ương châu Âu và Cục Dự trữ liên bang Mỹ cho thấy tầm quan trọng của các vấn đề như vậy. Các tổ chức này đã thống nhất phát hành một nghiên cứu mô tả các khái niệm CBDC chính, với khả năng tương tác là trọng tâm chính (Kurian, 2023).
Tương tác không chỉ là một thách thức công nghệ, nó cũng đòi hỏi sự đồng ý về các tiêu chuẩn và thủ tục giữa các chính phủ và các tổ chức khác nhau. Với các chế độ luật pháp khác nhau và cơ sở hạ tầng kĩ thuật giữa các quốc gia, đây không phải là một công việc đơn giản.
Hợp tác và đối thoại giữa các ngân hàng trung ương và các tổ chức quốc tế sẽ rất quan trọng trong việc tạo điều kiện cho quá trình này. Các sáng kiến đang diễn ra, chẳng hạn như Hiệp hội Quản trị Tiền kĩ thuật số (The Digital Currency Governance Consortium) của Diễn đàn Kinh tế Thế giới, đang khuyến khích hợp tác toàn cầu về khả năng tương tác của tiền kĩ thuật số (Li, 2023).
4. Nghiên cứu tình huống
Chúng ta có thể học hỏi từ kinh nghiệm của những người áp dụng ban đầu khi khái niệm CBDC phát triển từ lí thuyết sang thực hành. Hai quốc gia, Trung Quốc và Bahamas đã đạt được tiến bộ đáng kể trong lĩnh vực này và có thể đóng vai trò là mô hình mẫu cho các nước khác (Nocon, 2023).
Một trong những dự án CBDC phức tạp nhất cho đến nay là Nhân dân tệ kĩ thuật số của Trung Quốc. Ngân hàng Nhân dân Trung Quốc (PBoC) đã thực hiện một hệ thống hai cấp, trong đó Ngân hàng Trung ương phát hành tiền kĩ thuật số cho các ngân hàng thương mại, sau đó phân phối nó cho người dân nói chung (Bohn và Concern, 2022). Điều này tương tự như cách tiền tệ vật lí được phân phối và đảm bảo một quá trình chuyển đổi trơn tru sang hệ thống kĩ thuật số. PBoC cũng đã tiên phong một loạt các công nghệ nhân dân tệ số, chẳng hạn như ví kĩ thuật số và hợp đồng thông minh, nhấn mạnh sự cần thiết phải đổi mới trong thiết kế CBDC (Shapoval, 2020).
Đồng Đô la Cát (Sand Dollar) của Bahamas được thiết kế với một mục tiêu cụ thể sau sự tàn phá do bão Dorian gây ra. Ngân hàng Trung ương Bahamas muốn thiết lập một hệ thống thanh toán kĩ thuật số có khả năng chống thảm họa vật lí. Sand Dollar được thiết kế để phục vụ cho người dân có khả năng truy cập vào điện thoại thông minh cao nhưng bị hạn chế truy cập vào cơ sở hạ tầng ngân hàng thực tế do các điều kiện bất khả kháng. Sand Dollar là minh chứng cho thấy cách CBDC có thể cải thiện sự hội nhập và khả năng phục hồi của hệ thống tài chính (Colebrook, 2022).
Hai nghiên cứu trường hợp này chứng minh rằng, CBDC không phải là một giải pháp phù hợp với tất cả các trường hợp và yêu cầu của từng nền kinh tế. Việc thiết kế CBDC nên được xác định bởi nhu cầu, điều kiện và tùy vào khả năng của mỗi quốc gia.
5. Một số khuyến nghị đối với Việt Nam trong việc lựa chọn thiết kế kĩ thuật của CBDC
CBDC là một bước quan trọng hướng tới tương lai của tiền kĩ thuật số. Khi các ngân hàng trung ương trên thế giới tiếp tục thử nghiệm CBDC, những bài học kinh nghiệm sẽ xác định xu hướng phát triển của các loại tiền kĩ thuật số và tương lai của hệ thống tài chính toàn cầu. Đó là một tương lai trong đó các tổ chức tài chính sẽ trở nên toàn diện hơn, hiệu quả hơn và khả năng phục hồi tốt hơn, nhờ vào sự sáng tạo hợp tác của các kĩ sư, nhà hoạch định chính sách và tất cả cá nhân trên toàn thế giới. Con đường để thực hiện CBDC thành công là phức tạp, không chỉ liên quan đến chuyên môn kĩ thuật mà còn tham gia vào các biện pháp quy định và sự tin tưởng của công chúng. Việc lựa chọn công nghệ cho CBDC không phải là một việc dễ dàng, các quyết định này phải đạt được sự cân bằng giữa các yêu cầu về bảo mật, quyền riêng tư, khả năng mở rộng và khả năng tương tác, đồng thời đảm bảo rằng CBDC có thể truy cập và thân thiện với tất cả người dùng. Bài viết đưa ra một số khuyến nghị cho Việt Nam trong việc phát triển và triển khai CBDC:
Thứ nhất, chọn lựa công nghệ: Chọn lựa công nghệ không chỉ đảm bảo tính bảo mật và quyền riêng tư mà còn cần phải đảm bảo khả năng mở rộng và khả năng tương tác. Công nghệ phải đáp ứng đủ nhu cầu về sự dễ tiếp cận và thân thiện với người dùng. Blockchain và công nghệ sổ cái phân tán (DLT) có thể là lựa chọn, nhưng không nhất thiết là lựa chọn tốt nhất.
Thứ hai, đảm bảo an ninh: CBDC cần phải an toàn chống lại mọi mối đe dọa từ các cuộc tấn công mạng tới các sự cố về công nghệ. Việc áp dụng các phương pháp mã hóa mạnh mẽ sẽ là cần thiết.
Thứ ba, bảo vệ quyền riêng tư: Quyền riêng tư tài chính của người dùng là một trong những vấn đề quan trọng nhất khi triển khai CBDC. Các công nghệ có thể hỗ trợ đạt được sự cân bằng giữa việc bảo vệ quyền riêng tư và ngăn chặn hành vi phạm pháp.
Thứ tư, tăng cường khả năng mở rộng: Với quy mô kinh tế lớn, CBDC cần có khả năng xử lí một lượng giao dịch lớn một cách hiệu quả. Công nghệ như giao dịch ngoài chuỗi và phân mảnh có thể giúp giải quyết vấn đề này.
Thứ năm, khả năng tương tác: CBDC cần phải có khả năng tương tác với các hệ thống thanh toán khác, cả trong và ngoài nước. Việc tuân thủ các tiêu chuẩn quốc tế và phối hợp với các ngân hàng trung ương khác cũng cần được coi trọng.
Thứ sáu, học hỏi từ ngân hàng trung ương khác: Việt Nam nên chú ý đến các ngân hàng trung ương khác như Trung Quốc và Bahamas để học hỏi từ những kinh nghiệm và hiểu biết của họ trong việc phát triển và triển khai CBDC.
Thứ bảy, tiếp cận thận trọng: CBDC có tiềm năng lớn nhưng cũng đầy rủi ro. Việc triển khai cần được thực hiện một cách thận trọng, luôn giữ ưu tiên cao nhất là lợi ích của người dân và nền kinh tế.
Cuối cùng, cam kết với sự cải tiến liên tục: Với sự thay đổi nhanh chóng của công nghệ, ngân hàng trung ương cần cam kết với việc nghiên cứu, cập nhật, cải tiến liên tục để CBDC luôn phù hợp với yêu cầu thực tế, đảm bảo tối ưu hóa lợi ích cho người dân và nền kinh tế.
Bằng việc tuân thủ các khuyến nghị này, Việt Nam có thể tạo ra một CBDC an toàn, thân thiện, hữu ích, góp phần đảm bảo sự ổn định, toàn vẹn của hệ thống tài chính, phục vụ lợi ích tốt nhất của người dân và nền kinh tế Việt Nam.
Tài liệu tham khảo:
1. Allen, S., Capkun, S., Eyal, I., Fanti, G., Ford, B. A., Grimmelmann, J., Juels, A., Kostiainen, K., Meiklejohn, S., Miller, A., Prasad, E., Wust, K., & Zhang, F. (2020). Design Choices for Central Bank Digital Currency: Policy and Technical Considerations (Working Paper No. 27634). National Bureau of Economic Research. https://doi.org/10.3386/w27634
2. Arromdee, V., & Koonprasert, T. (2022). Central bank digital currency: Applications for domestic and cross-border transactions in Thailand. Journal of Digital Banking, 6(4), pages 319-330.
3. Arthur, M., Treccani, A., & Parra Moyano, J. (2018). A 9-dimension grid for the evaluation of central bank digital currencies. University of Zurich Working Paper, 1.
4. Auer, R., Cornelli, G., & Frost, J. (2020). Rise of the Central Bank Digital Currencies: Drivers, Approaches and Technologies (SSRN Scholarly Paper No. 3723552). https://papers.ssrn.com/abstract=3723552
5. Auer, R., Frost, J., Gambacorta, L., Monnet, C., Rice, T., & Shin, H. S. (2022). Central Bank Digital Currencies: Motives, Economic Implications, and the Research Frontier. Annual Review of Economics, 14(1), 697-721. https://doi.org/10.1146/annurev-economics-051420-020324
6. Bano, S., Sonnino, A., Al-Bassam, M., Azouvi, S., McCorry, P., Meiklejohn, S., & Danezis, G. (2017). Consensus in the Age of Blockchains (arXiv:1711.03936). arXiv. https://doi.org/10.48550/arXiv.1711.03936
7. Belchior, R., Vasconcelos, A., Guerreiro, S., & Correia, M. (2021). A Survey on Blockchain Interoperability: Past, Present, and Future Trends. ACM Computing Surveys, 54(8), 168:1-168:41. https://doi.org/10.1145/3471140
8. Bikos, A. N., & Kumar, S. A. P. (2022). Securing Digital Ledger Technologies-Enabled IoT Devices: Taxonomy, Challenges, and Solutions. IEEE Access, 10, 46238-46254. https://doi.org/10.1109/ACCESS.2022.3169141
9. Bindseil, U. (2020). Tiered CBDC and the Financial System (SSRN Scholarly Paper No. 3513422). https://doi.org/10.2139/ssrn.3513422
10. Boar, C., Holden, H., & Wadsworth, A. (2020). Impending Arrival - A Sequel to the Survey on Central Bank Digital Currency (SSRN Scholarly Paper No. 3535896). https://papers.ssrn.com/abstract=3535896
11. Bohn, J., & Concern, O. (2022). CENTRAL BANK DIGITAL CURRENCIES (CBDC): The coming of national e-currencies. University of California Berkeley - Working Paper #2022-01. https://cdar.berkeley.edu/sites/default/files/2022-01_cbdc_paper.pdf
12. Bordo, M. D., & Levin, A. T. (2017). Central Bank Digital Currency and the Future of Monetary Policy (Working Paper No. 23711). National Bureau of Economic Research. https://doi.org/10.3386/w23711
13. Colebrook, C. R. (2022). The Digitalization of Money in The Bahamas. Central Bank of - The Bahamas Summer Internship Program 2022. https://cdn.centralbankbahamas/documents/2022-07-26-08-05-58-Carlissa- Colebrook
14. Elston, T.-B. (2023). China Is Doubling Down on its Digital Currency. https://policycommons.net/artifacts/4110973/china-is-doubling-down-on-its-digital-currency/4919187/
15. Griffoli, M. T. M., Peria, M. M. S. M., Agur, M. I., Ari, M. A., Kiff, M. J., Popescu, M. A., & Rochon, M. C. (2018). Casting Light on Central Bank Digital Currencies. International Monetary Fund.
16. He, M. D., Leckow, M. R. B., Haksar, M. V., Griffoli, M. T. M., Jenkinson, N., Kashima, M. M., Khiaonarong, T., Rochon, M. C., & Tourpe, H. (2017). Fintech and financial services: Initial considerations. International Monetary Fund.
17. Homoliak, I., Peresíni, M., Holop, P., Handzus, J., & Casino, F. (2023). CBDC-AquaSphere: Interoperable Central Bank Digital Currency Built on Trusted Computing and Blockchain (arXiv:2305.16893). arXiv. https://doi.org/10.48550/arXiv.2305.16893
18. Johannesson, T. (2022). Performance of Digital Currency and Improvements: An analysis of current implementations and the future of digital currency. https://urn.kb.se/resolve?urn=urn:nbn:se:kth:diva-319218
19. Khiaonarong, M. T., Leinonen, M. H., & Rizaldy, R. (2021). Operational Resilience in Digital Payments: Experiences and Issues. International Monetary Fund.
20. Kurian, A. (2023). The Case for Harmonising Central Bank Digital Currencies for Cross-Border Transactions.
21. Li, S. (2023). Towards Digital Money Interoperability: Data Governance Coordination for Cross-border Payments (SSRN Scholarly Paper No. 4343159). https://doi.org/10.2139/ssrn.4343159
22. Manoj, K. S. (2023). Secure Blockchain Banking Cloud with Error Recovery Processes. 2023 3rd International Conference on Innovative Practices in Technology and Management (ICIPTM), 1-6. https://doi.org/10.1109/ICIPTM57143.2023.10118028
23. Meaning, J., Dyson, B., Barker, J., & Clayton, E. (2018). Broadening Narrow Money: Monetary Policy with a Central Bank Digital Currency (SSRN Scholarly Paper No. 3180720). https://doi.org/10.2139/ssrn.3180720
24. Nocon, A. (2023). Central Bank Digital Currency (CBDC) - Barriers to Its Introduction. Annales Universitatis Mariae Curie-Sklodowska, Sectio H - Oeconomia, 57(2). https://doi.org/10.17951/h.2023.57.2. pages 67-86
25. Shapoval, Y. (2020). Central bank digital currencies: Experience of pilot projects and conclusions for the NBU. Economy and Forecasting.
26. Tolic, M. S. (2023). Cryptocurrency market turmoil in 2022 reveals the need for unified approach to regulation. Economic and Social Development: Book of Proceedings, pages 35-52.