Đối với kinh tế trong nước, năm 2021 là một năm biến động đầy khó khăn do dịch bệnh lan rộng, diễn biến phức tạp, giãn cách xã hội ở các địa phương, đặc biệt tại các tỉnh phía Nam trong quý III/2021 đã ảnh hưởng đến đời sống xã hội và hoạt động sản xuất, kinh doanh của doanh nghiệp. Các hoạt động sản xuất, thương mại, đầu tư bị gián đoạn đã khiến kinh tế tăng trưởng âm 6,02% trong quý III/2021, nên GDP của cả năm 2021 tăng trưởng GDP chỉ đạt mức 2,58%, thấp hơn nhiều so với mục tiêu 6,5% Quốc hội đề ra hồi đầu năm. Trong bối cảnh như vậy, việc duy trì được tăng trưởng của cả năm 2021 là kết quả của những nỗ lực không ngừng nghỉ các các cấp, các ngành trên cả nước. Đặc biệt, với sự kiên định của Chính phủ trong việc ổn định kinh tế vĩ mô đi đôi với linh hoạt trong phòng, chống dịch bệnh, kinh tế Việt Nam trong năm 2021 vẫn có nhiều điểm sáng, trong đó có các hoạt động kinh tế đối ngoại thể hiện qua cán cân thanh toán quốc tế của Việt Nam có những điểm sáng, tiếp tục củng cố thêm vị thế đối ngoại của Việt Nam trên trường quốc tế.

 

Tổng kim ngạch xuất, nhập khẩu đạt mức kỷ lục với con số gần 670 tỷ USD, thương mại hàng hóa xuất siêu ở mức khá, hỗ trợ hạn chế thâm hụt cán cân vãng lai trong bối cảnh cán cân dịch vụ bị thâm hụt.
 

Thương mại hàng hóa năm 2021 đã trải qua nhiều biến động, khó dự đoán do diễn biến phức tạp của đại dịch Covid-19 tại châu Á và Việt Nam. Tuy nhiên, kết thúc năm 2021, hoạt động giao thương hàng hóa đã đạt cột mốc mới, vượt ngoài dự báo. Tổng kim ngạch thương mại ước đạt 668,5 tỷ USD, độ mở nền kinh tế² tiếp tục ở mức cao 184% GDP. Xuất khẩu hàng hóa ước đạt 336,25 tỷ USD, tăng 19% so với năm 2020. Nhập khẩu hàng hóa ước đạt 332,25 tỷ USD, tăng 26,5% so với năm 2020. Cán cân thương mại năm 2021 xuất siêu khá, ở mức 4 tỷ USD (1,2% tổng kim ngạch xuất khẩu) nhờ xuất khẩu và nhập khẩu đều đạt mức tăng trưởng ấn tượng.
 

Các diễn biến nổi bật trong hoạt động thương mại năm 2021
 

(i) Xuất khẩu của Việt Nam đã ghi nhận mức tăng trưởng đáng khích lệ trong bối cảnh chuỗi cung ứng toàn cầu gặp khó khăn do bị ảnh hưởng bởi đại dịch Covid-19 tại nhiều nước châu Á và đợt bùng phát dịch lần thứ tư với quy mô lớn nhất tại Việt Nam. Việt Nam đạt được kết quả xuất khẩu tăng trưởng cao ở mức 19% do cầu hàng hóa thế giới tăng trong bối cảnh kinh tế toàn cầu đang phục hồi rõ nét sau đại dịch, đặc biệt là các đối tác chính đều tăng trưởng tích cực, tung nhiều gói kích cầu tiêu dùng và dần mở cửa trở lại. Đồng thời, giá hàng hóa tăng cao: Giá dầu³ tăng 54,1%, giá hàng hóa phi dầu tăng 16,3% cũng giúp kim ngạch xuất khẩu tăng mạnh. Cụ thể, xuất khẩu năm 2021 tăng nhờ một số mặt hàng chủ lực tăng khá như gỗ và sản phẩm gỗ, sắt thép các loại, điện thoại các loại, máy tính, sản phẩm điện tử; máy móc, thiết bị phụ tùng. Đây cũng là kết quả của Chính phủ trong việc ổn định kinh tế vĩ mô, khống chế tốt dịch bệnh và sự chung tay của các bộ, ngành trong việc hỗ trợ tích cực cho các doanh nghiệp từng bước khôi phục hoạt động sản xuất kinh doanh trong trạng thái “bình thường mới”. Bên cạnh đó, việc triển khai thực thi các Hiệp định thương mại tự do (FTA), đặc biệt là các FTA thế hệ mới như EVFTA, UKVFTA, CPTPP cũng góp phần thúc đẩy tăng trưởng xuất khẩu.
 

(ii) Nhập khẩu hàng hóa năm 2021 ghi nhận mức tăng trưởng cao ở mức 26,5% do giá nguyên, nhiên, vật liệu trên thị trường quốc tế, cước phí vận tải tăng cao và nhu cầu nhập khẩu nguyên vật liệu đầu vào phục vụ sản xuất xuất khẩu tăng do các doanh nghiệp sẵn sàng cho một chu kỳ kinh doanh mới sau đại dịch. Nhập khẩu các mặt hàng chủ lực là nguyên vật liệu đầu vào phục vụ cho sản xuất như chất dẻo; vải các loại; sắt thép các loại; máy tính, sản phẩm điện tử; điện thoại và linh kiện; máy móc, thiết bị đều tăng mạnh ở mức hai con số. Trong đó, máy tính và sản phẩm điện tử tiếp tục là mặt hàng nhập khẩu lớn nhất cả nước với kim ngạch cao kỷ lục ở mức 75,9 tỷ USD, chiếm tới 22,8% tổng kim ngạch nhập khẩu.
 

Khu vực đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) tiếp tục là khu vực có thặng dư thương mại lớn, giúp cán cân thương mại của cả nước xuất siêu gần 4 tỷ USD trong năm 2021 
 

Xuất, nhập khẩu của khu vực doanh nghiệp FDI và khu vực trong nước đều tăng khá so với năm 2020, nhưng khu vực FDI vẫn là nhân tố chính thúc đẩy tăng trưởng xuất khẩu của cả nước. Năm 2021, khu vực FDI ước xuất siêu 27,6 tỷ USD, trong khi khu vực doanh nghiệp trong nước tiếp tục nhập siêu 23,6 tỷ USD. Trong nhiều năm qua, thương mại hàng hóa của Việt Nam luôn ghi nhận sự chi phối của các doanh nghiệp FDI, đặc biệt là các doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực gia công, lắp ráp các mặt hàng công nghệ cao như điện thoại, máy tính, linh kiện, máy ảnh, máy móc. Xuất khẩu các mặt hàng này chiếm tới 45,2% tổng kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam. Cùng với xu hướng dịch chuyển đầu tư của các doanh nghiệp FDI hoạt động trong lĩnh vực sản xuất hàng công nghệ cao từ Trung Quốc, dự kiến thu xuất khẩu từ nhóm mặt hàng này sẽ tiếp tục tăng cao trong thời gian tới.
 

Mỹ và Trung Quốc là hai đối tác thương mại quan trọng và lớn nhất của Việt Nam
 

Hoạt động xuất khẩu năm 2021 của Việt Nam sang các thị trường chủ lực đều tăng khá, trong đó xuất khẩu sang Mỹ tăng 24,2%, EU tăng 14%, Trung Quốc tăng 15%, ASEAN tăng 25,8%. Ở chiều ngược lại, nhập khẩu từ các thị trường chính đều phục hồi mạnh mẽ ở mức 2 con số; trong đó, nhập khẩu từ Trung Quốc tăng 30,4%, Hàn Quốc tăng 19,6%, ASEAN tăng 34,9%, Mỹ tăng 13%. Mỹ tiếp tục là thị trường có thặng dư thương mại cao nhất của Việt Nam với con số đạt 80,2 tỷ USD, tăng 26,5%, còn Trung Quốc là thị trường có thâm hụt thương mại cao nhất của Việt Nam trong năm 2021 với con số đạt 53,5 tỷ USD, tăng 51,5% so với năm 2020.
 

Cán cân dịch vụ thâm hụt năm thứ hai do dịch vụ du lịch tiếp tục đóng băng vì đại dịch Covid-19
 

Năm 2021, đại dịch Covid-19 tiếp tục gây ảnh hưởng nặng nề tới các hoạt động xuất khẩu dịch vụ, đặc biệt là dịch vụ du lịch. Nếu như năm 2020, thu từ hoạt động du lịch còn được hỗ trợ trong quý I khi đại dịch chưa lan rộng phạm vi ảnh hưởng, thì hoạt động này đã đóng băng gần như hoàn toàn trong cả năm 2021. Với vai trò chi phối nguồn thu của xuất khẩu dịch vụ do xuất khẩu dịch vụ du lịch luôn chiếm tỷ trọng cao (trên 60% tổng thu xuất khẩu dịch vụ), việc đóng băng gần như hoàn toàn hoạt động du lịch (chỉ thu được rất ít từ các chuyên gia vào Việt Nam) đã khiến nguồn thu từ xuất khẩu dịch vụ của Việt Nam trong năm 2021 tiếp tục sụt giảm mạnh, chỉ còn khoảng một nửa so với năm 2020. Trong khi đó, chi nhập khẩu dịch vụ lại gia tăng (chủ yếu tăng mạnh từ dịch vụ vận tải hàng hóa). Vì vậy, cán cân dịch vụ năm 2021 tăng mạnh thâm hụt, đánh dấu năm thứ hai liên tiếp thâm hụt ở mức cao trong vòng hơn hai thập kỷ qua.
 

Cán cân thu nhập đầu tư tiếp tục thâm hụt
 

Thâm hụt cán cân thu nhập đầu tư là tình trạng thường xuyên trên cán cân thanh toán quốc tế của Việt Nam. Với nhiều lợi thế về môi trường đầu tư an toàn, nhiều chính sách ưu đãi, kinh tế vĩ mô ổn định, Việt Nam đã và đang thu hút các luồng vốn đầu tư dài hạn, đầu tư ngắn hạn (đầu tư gián tiếp qua hình thức mua bán các công cụ trên thị trường chứng khoán, đầu tư qua hoạt động góp vốn mua cổ phần) cũng như huy động được các luồng vốn vay từ thị trường tài chính quốc tế. Vì vậy, cán cân thanh toán cũng ghi nhận việc chi trả lợi nhuận, chi trả cổ tức, chi trả lãi ngày một nhiều hơn cho các luồng vốn kể trên, khiến thâm hụt cán cân thu nhập đầu tư có xu hướng mở rộng hơn qua các năm, ảnh hưởng đến cán cân vãng lai theo hướng thu hẹp thặng dư hoặc tăng thâm hụt.
 

Kiều hối phục hồi, hỗ trợ nguồn cung ngoại tệ trong nước 
 

Năm 2021, thế giới nói chung và Việt Nam nói riêng đã đạt được nhiều bước tiến, thành công hơn trong công tác phòng, chống dịch bệnh Covid-19. Các nền kinh tế lớn cũng phục hồi, trong đó có các quốc gia nhiều người Việt Nam sinh sống và làm việc như Mỹ, Nhật Bản, Hàn Quốc, Singapore... Nhờ đó, thu nhập của kiều bào Việt Nam ở nước ngoài tiếp tục phục hồi tốt và lượng kiều hối chuyển về Việt Nam năm 2021 để hỗ trợ thân nhân cũng tăng cao hơn năm 2020, ước đạt khoảng 13 tỷ USD. Nguồn tiền kiều hối và xuất siêu hàng hóa đã bù đắp một phần cho thâm hụt của thu nhập đầu tư và dịch vụ, trở thành những nguồn ngoại tệ quan trọng hỗ trợ cho cán cân vãng lai của Việt Nam trong những năm vừa qua.
 

Cán cân vãng lai năm 2021 chuyển sang thâm hụt nhẹ sau 3 năm liên tục thặng dư
 

Hai năm vừa qua, hoạt động kinh tế đối ngoại của Việt Nam đã trải qua nhiều khó khăn trong bối cảnh dịch bệnh Covid-19 tuy đã được kiểm soát tốt nhưng vẫn còn nhiều diễn biến khó lường. Thương mại hàng hóa dần phục hồi và đạt mức kỷ lục trong năm 2021 về tổng kim ngạch xuất và nhập khẩu, xuất siêu tuy ở mức khiêm tốn so với năm 2020, nhưng đang thể hiện sự chuyển biến tốt lên của hoạt động sản xuất kinh doanh. Thương mại cùng với dòng kiều hối tiếp tục chuyển về Việt Nam đã bù đắp được phần nào cho mức thâm hụt tăng cao của thu nhập đầu tư và dịch vụ. Do đó, ước tính cán cân vãng lai năm 2021 thâm hụt nhẹ. 
 

Dòng vốn FDI tiếp tục duy trì ở mức khá giúp cán cân tài chính năm 2021 thặng dư, hỗ trợ tích cực cho nguồn cung ngoại tệ của nền kinh tế 
 

Đại dịch Covid-19 trên thế giới và tại Việt Nam đã có tác động đáng kể tới dòng vốn FDI đổ vào Việt Nam trong thời gian gần đây. Mặc dù các nhà đầu tư nước ngoài vẫn rất tin tưởng vào môi trường đầu tư Việt Nam, nhưng việc đi lại của các nhà đầu tư chưa thể thuận tiện như thời điểm trước dịch bệnh nên hoạt động sản xuất kinh doanh cũng như các quyết định đầu tư mới và mở rộng quy mô dự án chịu nhiều ảnh hưởng. Đặc biệt, đợt dịch Covid-19 quy mô lớn từ cuối tháng 4/2021 tại Việt Nam khiến một số nhà máy bị ngưng trệ sản xuất hoặc giảm công suất, tập trung vào các doanh nghiệp khu vực phía Nam. Tuy nhiên, Chính phủ và các cơ quan chức năng đã kịp thời vào cuộc, ban hành nhiều giải pháp, chính sách nhằm tháo gỡ khó khăn, vướng mắc cho các doanh nghiệp, cũng như ban hành các quy định, hướng dẫn thích ứng với tình hình mới của đại dịch. Các doanh nghiệp đã dần khôi phục hoạt động sản xuất kinh doanh. Do đó, vốn giải ngân của nhà đầu tư trực tiếp nước ngoài năm 2021 đạt 15,66 tỷ USD, chỉ giảm nhẹ 0,9% so với năm 2020. Là một trong những luồng vốn đầu tư dài hạn, vốn FDI giải ngân được duy trì đã và đang hỗ trợ tích cực cho nguồn cung ngoại tệ của nền kinh tế, hỗ trợ cho cán cân vốn và tài chính của Việt Nam tiếp tục thặng dư trong năm 2021. 
 

Các doanh nghiệp dần khôi phục hoạt động sản xuất kinh doanh, thích ứng với tình hình mới của đại dịch Covid-19

Luồng vốn đầu tư gián tiếp quay trở lại thặng dư
 

Năm 2021, thị trường chứng khoán Việt Nam đạt những mốc biến động lịch sử. Chỉ số chứng khoán Việt Nam VN-Index liên tục phá vỡ các mốc 1.200, 1.300, 1.400 và 1.500 điểm, thanh khoản thị trường bùng nổ, số lượng tài khoản chứng khoán mở mới liên tục gia tăng. Tuy nhiên, thị trường chứng khoán cũng biến động mạnh theo thị trường chứng khoán quốc tế, trước những đợt bùng phát dịch trong nước và những thông tin không mấy khả quan về các biến chủng dịch Covid-19 trên thế giới. Trong bối cảnh đó, nhà đầu tư gián tiếp nước ngoài đã tăng cường bán chốt lời nhằm hiện thực hóa lợi nhuận cũng như cơ cấu lại danh mục đầu tư. Tuy nhiên, hoạt động chào bán thành công trái phiếu trên thị trường chứng khoán quốc tế của các tập đoàn, doanh nghiệp lớn như Vingroup, Novaland, BIM land..., hoạt động chào bán cổ phần, phát hành riêng lẻ cho cổ đông chiến lược đã tăng cung ngoại tệ, bù đắp cho lượng bán ròng của các nhà đầu tư nước ngoài trên thị trường chứng khoán. Do đó, vốn đầu tư gián tiếp năm 2021 ở mức cân bằng.
 

Dự trữ ngoại hối tiếp tục gia tăng, củng cố độ tín nhiệm quốc gia
 

Năm 2021, Ngân hàng Nhà nước Việt Nam tiếp tục điều hành chính sách tiền tệ hướng tới kiểm soát lạm phát, ổn định kinh tế vĩ mô, góp phần tích cực cho hoạt động kinh tế đối ngoại nói riêng và cả nền kinh tế nói chung. Tỷ giá được điều hành linh hoạt, theo sát với diễn biến thị trường trong bối cảnh đồng tiền chủ chốt trong hoạt động kinh tế đối ngoại là đồng đô la Mỹ liên tục tăng giá trong năm vừa qua. Lạm phát được kiểm soát tốt, các mức lãi suất được điều chỉnh giảm đã và đang hỗ trợ nhiều hơn cho khôi phục hoạt động sản xuất kinh doanh, ổn định kinh tế vĩ mô, củng cố niềm tin cho các nhà đầu tư vào Việt Nam. Nguồn cung ngoại tệ cho nền kinh tế được hỗ trợ tốt từ những thành quả kinh tế đối ngoại trong năm 2021 như xuất siêu, lượng kiều hối phục hồi và thu hút FDI. Thị trường ngoại hối ổn định, tỷ giá được điều hành linh hoạt, các tổ chức tín dụng tiếp tục bán ngoại tệ cho Ngân hàng Nhà nước và gia tăng tiền gửi bằng ngoại tệ tại Ngân hàng Nhà nước. Nhờ đó, cán cân thanh toán tổng thể thặng dư lớn, giúp gia tăng dự trữ ngoại hối Nhà nước. Dự trữ ngoại hối của Việt Nam gia tăng tích lũy, đáp ứng ngày một tốt hơn cho các nhu cầu sử dụng ngoại tệ trong tương lai của nền kinh tế, góp phần củng cố, tạo niềm tin cho giới đầu tư và hỗ trợ cải thiện hệ số tín nhiệm quốc gia.
 

Như vậy, tuy nền kinh tế Việt Nam tiếp tục đối mặt với nhiều khó khăn do dịch bệnh trong năm 2021, nhưng hoạt động kinh tế đối ngoại vẫn đạt được nhiều thành tựu về thương mại hàng hóa, thu hút kiều hối và đầu tư trực tiếp. Góp một phần không nhỏ cho những thành tựu này là việc điều hành chính sách tiền tệ của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam nhằm kiểm soát lạm phát, ổn định kinh tế vĩ mô, ổn định thị trường ngoại tệ, tăng dự trữ ngoại hối và củng cố lòng tin của các tổ chức xếp hạng tín nhiệm và đầu tư nước ngoài. Bên cạnh đó, những nỗ lực đàm phán, làm việc giữa Ngân hàng Nhà nước Việt Nam với Bộ Tài chính Mỹ đã đạt được thành công khi Bộ Tài chính Mỹ công bố Việt Nam không thao túng tiền tệ. Điều này đã tạo thêm động lực, tin tưởng vào môi trường sản xuất kinh doanh cho các doanh nghiệp xuất khẩu của Việt Nam gia tăng sản xuất, kinh doanh, đáp ứng cho nhu cầu hàng hóa tại các thị trường lớn.
 

Năm 2022, nền kinh tế thế giới và Việt Nam đang hướng tới kiểm soát được hoàn toàn dịch bệnh Covid-19 nhờ việc bao phủ vắc-xin, sự sẵn có hơn của các loại thuốc điều trị và phòng ngừa dịch bệnh. Nền kinh tế toàn cầu dự báo tiếp tục có chuyển biến tích cực và mạnh mẽ, với dự báo kinh tế toàn cầu năm 2022 tăng trưởng 4,9% (Quỹ Tiền tệ quốc tế - IMF, tháng 10/2021). Theo đó, hoạt động kinh tế đối ngoại của Việt Nam sẽ duy trì các xu hướng tích cực về thương mại hàng hóa, dịch vụ dần phục hồi, kiều hối tiếp tục chuyển về nước. Bên cạnh đó, Việt Nam sẽ tiếp tục thu hút vốn đầu tư trực tiếp trong bối cảnh nhiều tập đoàn lớn đã cam kết triển khai các dự án lớn. Nhờ vậy, nguồn cung ngoại tệ cho thị trường tiếp tục được hỗ trợ, tạo điều kiện Ngân hàng Nhà nước Việt Nam điều hành chính sách tiền tệ, kiểm soát lạm phát, ổn định thị trường ngoại tệ.