Phương Mai
Chi trả tiền bảo hiểm là một trong những chức năng cơ bản của các hệ thống bảo hiểm tiền gửi (BHTG), không phân biệt ngầm hay công khai, cấp vốn trước hay cấp vốn sau. Theo định nghĩa về chỉ trả BHTG của Hiệp hội BHTG quốc tế (IADI): “Chi trả tiền bảo hiểm là một trong những nhiệm vụ chính của tổ chức BHTG. Theo đó, tổ chức BHTG phải có trách nhiệm chi trả tiền bảo hiểm kịp thời cho người gửi tiền khi một ngân hàng bị cơ quan chức năng tuyên bố đóng cửa.” Theo Nguyên tắc 15 - Bộ nguyên tắc cơ bản phát triển BHTG hiệu quả của IADI tháng 11/2014, các tổ chức BHTG cần có nhiều lựa chọn chi trả để đảm bảo việc trả tiền bảo hiểm kịp thời cho người gửi tiền, giúp duy trì niềm tin công chúng, góp phần ổn định hệ thống tài chính. Bài viết giới thiệu kinh nghiệm thực tiễn về phương thức chi trả BHTG tại một số nước trên thế giới và đưa ra một số khuyến nghị đối với Việt Nam.
Các phương thức chi trả tiền bảo hiểm
Theo Hướng dẫn về Chi trả tiền bảo hiểm của IADI, các phương thức chi trả tiền gửi chính bao gồm:
Chuyển tiền điện tử: Việc sử dụng chuyển tiền điện tử trong chi trả là một phương án khả thi và tiết kiệm thời gian. Phương án này rất hiệu quả bởi nó chỉ yêu cầu người gửi tiền có tài khoản của một ngân hàng khác. Phương pháp này tuyệt đối yêu cầu một hệ thống an toàn để đảm bảo việc xác thực các chi tiết về tài khoản của người gửi tiền.
Thanh toán tiền mặt hoặc qua ATM: Đây không phải là phương pháp thường xuyên được ưu tiên lựa chọn do yếu tố không an toàn cũng như không tiện lợi. Tuy nhiên, tại các quốc gia mà hệ thống thanh toán chưa phát triển tốt, tiền mặt là một phương thức khả thi nhất. Ngoài ra, thanh toán tiền mặt có thể thuận tiện cho các số dư tiền gửi nhỏ, nhất là khi người gửi tiền không có các tài khoản tại các ngân hàng khác. Việc chi trả thông qua máy ATM cũng là phương án khả thi đối với thanh toán tạm thời hoặc trả trước nhưng cần cân nhắc việc các vấn đề về an toàn sử dụng máy ATM khi người gửi tiền rút một lượng lớn tiền mặt. Hiệu quả của phương án này hầu hết dựa trên khả năng mà tổ chức BHTG có thể sử dụng các hệ thống của ngân hàng đổ vỡ để soát xét việc thanh toán trong quá trình chi trả.
Thanh toán séc: Việc thanh toán séc có ưu điểm là an toàn và quen thuộc, tuy nhiên cần xem xét đảm bảo việc phát hành séc với khối lượng lớn tới người gửi tiền trong môi trường an toàn, thông thường qua hệ thống bưu điện. Tổ chức BHTG cần xác định một nhà cung cấp dịch vụ thích hợp để xử lý thông tin người gửi tiền được chi trả và dựa trên các thông tin này để phát hành số lượng séc danh nghĩa cần thiết cho đúng người gửi tiền được thụ hưởng với khoản tiền chi trả chính xác trong khung thời gian kỳ vọng.
Đại lý thanh toán: Đại lý thanh toán có thể là các tổ chức tín dụng (TCTD) có mạng lưới thanh toán rộng lớn cho công chúng. Tuy nhiên, để phương án này đạt hiệu quả, trước khi việc chi trả diễn ra, tổ chức BHTG cần xác định và lựa chọn đại lý thanh toán nhằm xác định yếu tố chi phí, phương thức chuyển giao thông tin người gửi tiền, các quy trình cũng như thời gian chi trả. Thông thường, việc quản lý rủi ro hiệu quả yêu cầu lựa chọn nhiều hơn 1 tổ chức đại lý thanh toán nhằm tránh việc tổ chức tín dụng này trở thành TCTD mục tiêu bị xử lý. Ngoài ra, có thể cân nhắc thử nghiệm trước khi thực hiện.
Thanh toán tạm thời: Việc thanh toán tạm thời có thể giảm bớt áp lực thanh toán toàn bộ trong thời gian nhanh chóng, nhất là trong trường hợp tổ chức BHTG phải đối mặt với những rủi ro lớn về việc chi trả vượt mức (ví dụ thông tin về người gửi tiền không đầy đủ, việc tổng hợp không đầy đủ). Tuy nhiên, khi thực hiện phương thức này cần các điều kiện: Tổ chức BHTG nên có quyền quyết định đảm bảo thanh toán tạm thời; có khả năng tiếp cận dữ liệu cần thiết trước đó; có khả năng thanh toán tạm thời mà không gây hại đến ảnh hưởng của tổ chức BHTG đối với những người gửi tiền này; và thanh toán tạm thời mà không gây trở ngại cho tốc độ và quá trình chi trả nói chung.
Chuyển giao tiền gửi được bảo hiểm thông qua giao dịch mua lại và tiếp nhận nợ (P&A): Các giao dịch của người gửi tiền tại TCTD bị đổ vỡ được thực hiện như bình thường tại TCTD tiếp nhận. Phương thức chi trả này không làm gián đoạn bất kỳ giao dịch nào đối với người gửi tiền và các hoạt động ngân hàng bình thường.
Các hình thức khác: Các hình thức thanh toán phát triển theo thời gian (ví dụ như sự ra đời của tiền điện tử và dịch vụ ngân hàng qua điện thoại di động), vì vậy tổ chức BHTG nên xem xét các hình thức thanh toán một cách thường xuyên để có thể thay đổi khi cần thiết.
Dù áp dụng hình thức thanh toán nào, tổ chức BHTG cũng cần xác định được thời điểm bắt đầu và kết thúc quá trình chi trả. Tương tự, người gửi tiền cũng cần biết được thời điểm và phương thức nhận được số tiền bảo hiểm.
Kinh nghiệm tại một số tổ chức BHTG quốc tế
Các tổ chức BHTG quốc tế sử dụng đa dạng các phương thức chi trả BHTG tùy thuộc vào số tiền bồi thường (Tại Philippines, nếu tiền gửi được bảo hiểm nhỏ hơn hoặc bằng 5.000 Peso, người gửi tiền sẽ được chi trả bằng hình thức tiền mặt) hoặc vào các yếu tố khác như vị trí địa lý, trình độ phát triển của kinh tế vùng hay trình độ phát triển của công nghệ. Đối với các nước có trình độ phát triển công nghệ cao, đặc biệt là công nghệ ứng dụng trong ngân hàng, sẽ có thêm nhiều phương thức chi trả khác thuận tiện cho cả tổ chức BHTG và người gửi tiền hơn như dịch vụ ngân hàng trực tuyến qua thiết bị di động (Mobile Banking) hay sử dụng Thẻ giữ tiền (Store Value Card).
(Xem bảng 1)
Theo kết quả khảo sát thường niên của IADI năm 2015, chỉ có 32/115 tổ chức BHTG (28%) sử dụng duy nhất một phương thức chi trả BHTG. Điều này đồng nghĩa 72% tổ chức BHTG được khảo sát sử dụng từ hai phương thức chi trả trở lên. Trong đó, phương thức được các tổ chức BHTG quốc tế ưa chuộng gồm có chuyển tiền điện tử (58%), thanh toán séc (55%), trả tiền mặt hoặc ATM thông qua chi nhánh hoặc đại lý thanh toán (48%).
Một số khuyến nghị đối với Việt Nam
Tại Việt Nam, pháp luật hiện hành đã quy định những vấn đề liên quan đến chi trả. Theo Luật BHTG ban hành năm 2012, điểm 5 Điều 26 quy định: “Tổ chức bảo hiểm tiền gửi trực tiếp trả tiền bảo hiểm cho người được bảo hiểm tiền gửi hoặc ủy quyền cho tổ chức tham gia bảo hiểm tiền gửi khác thực hiện”. Như vậy, theo Luật BHTG 2012, Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam (BHTGVN) có thể sử dụng phương thức chi trả BHTG là thanh toán bằng tiền mặt và đại lý thanh toán.
Trong gần 20 năm hoạt động, BHTGVN đã tiến hành chi trả BHTG cho người gửi tiền tại 39 quỹ tín dụng nhân dân (QTDND) trên địa bàn 11 tỉnh, thành phố, với số tiền 26,78 tỷ đồng. Trong đó, BHTGVN trực tiếp thực hiện chi trả 34 QTDND, ủy quyền cho TCTD thực hiện chi trả 5 QTDND. Nhìn chung, việc chi trả BHTG bằng cả 2 hình thức trực tiếp và ủy nhiệm đều được thực hiện một cách chính xác và kịp thời, góp phần quan trọng ổn định an ninh trật tự và an toàn xã hội tại các địa phương có QTDND bị đổ vỡ, giải quyết dứt điểm việc xử lý pháp nhân đối với các QTDND gặp khó khăn kéo dài không thể khắc phục.
Thực tế triển khai việc trả tiền bảo hiểm, BHTGVN chủ yếu sử dụng phương thức thanh toán bằng tiền mặt. Nguyên nhân là do các TCTD đổ vỡ phát sinh chi trả trong thời gian qua đều là các QTDND, thường ở địa bàn các vùng nông thôn, vùng sâu vùng xa - nơi người gửi tiền có ít cơ hội tiếp cận các dịch vụ ngân hàng. Ngoài ra, người gửi tiền tại các QTDND này thường có lượng tiền gửi nhỏ và không có tài khoản tại các TCTD khác. Vì vậy, việc sử dụng phương thức chi trả bằng tiền mặt đối với người gửi tiền tại các QTDND đổ vỡ trong thời gian qua là phù hợp với thực tế và khuyến nghị của IADI.
Trong thời gian tới, khi hệ thống Dự án hiện đại hóa hoạt động ngân hàng (FSMIMS) chính thức đưa vào sử dụng, BHTGVN có khả năng tiếp cận sớm các thông tin của người gửi tiền. Điều này giúp BHTGVN ước lượng được giá trị tiền gửi phải chi trả, từ đó có phương án, kế hoạch hành động phù hợp, kịp thời, giúp giảm thời gian chi trả và chi phí chi trả. Đồng thời, với sự phát triển, mở rộng mạng lưới của các ngân hàng nói riêng và sự phát triển của kinh tế - xã hội nói chung trong thời gian tới, BHTGVN có thể cân nhắc sử dụng phương thức ủy quyền cho ngân hàng đại lý nhiều hơn.
Ngoài ra, quá trình tái cơ cấu các TCTD đang diễn ra mạnh mẽ, người gửi tiền cũng có sự phát triển về kinh tế và nâng cao hiểu biết tài chính, đòi hỏi có những phương thức chi trả khác nhau để phù hợp với từng đối tượng và khu vực chi trả. Vì vậy, BHTGVN có thể nghiên cứu và kiến nghị bổ sung phương thức chi trả, như chuyển tiền điện tử hay chuyển tiền gửi được bảo hiểm thông qua giao dịch P&A nhằm đa dạng hóa các phương thức chi trả BHTG và rút ngắn thời gian chi trả. Bên cạnh đó, BHTGVN có thể nghiên cứu kết hợp nhiều phương thức chi trả để đảm bảo việc trả tiền bảo hiểm diễn ra nhanh chóng và thuận tiện, phù hợp cho từng đối tượng người gửi tiền, từ đó giúp bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người gửi tiền, góp phần duy trì sự ổn định của hệ thống các TCTD và đảm bảo sự phát triển an toàn, lành mạnh hoạt động ngân hàng.
TÀI LIỆU THAM KHẢO:
1. Bộ nguyên tắc cơ bản của IADI phiên bản phiên bản tháng 11/2014;
2. Hướng dẫn nâng cao về Hệ thống và Quy trình chi trả của IADI T11/2012;
3. Kết quả khảo sát thường niên của IADI năm 2015...
(Tạp chí Ngân hàng số 15, tháng 8/2018)