Keywords: Market Intelligence, policy making, data.
 

1. Giới thiệu
 

Để đáp ứng nhu cầu hoạch định chính sách của các NHTW, công tác thông tin, dữ liệu là một nội dung quan trọng. Bên cạnh nguồn dữ liệu thống kê vĩ mô truyền thống, các NHTW còn chủ động tiến hành trao đổi trực tiếp với các tác nhân trên thị trường để cập nhật, nắm bắt diễn biến thực tế của nền kinh tế. Ban đầu, hoạt động trên được diễn ra một cách tự phát, do các cán bộ NHTW tiến hành để đáp ứng nhu cầu công việc và chưa được nhận diện như một mảng hoạt động độc lập. Dần dần, với sự thay đổi trong chức năng, công cụ chính sách của NHTW cũng như sự phát triển của thị trường tài chính, vai trò của thông tin, dữ liệu thu thập được thông qua trao đổi với các tác nhân trên thị trường ngày càng được quan tâm. Đến nay, các tổ chức quốc tế và NHTW trên thế giới đã đưa ra khái niệm riêng cho loại dữ liệu này, đó là thông tin điều tra thị trường. 
 

Điều tra thị trường giúp nâng cao chất lượng nhiều khâu trong chu trình hoạch định chính sách của NHTW¹. Thông tin điều tra thị trường cung cấp hiểu biết sâu sắc về thị trường, như động cơ, kì vọng của các chủ thể trong nền kinh tế, giúp NHTW xác định vấn đề chính sách, thiết kế giải pháp chính xác, hiệu quả hơn. Thông tin điều tra thị trường là nguồn thông tin có tính cập nhật cao, hỗ trợ đắc lực cho NHTW trong việc ứng phó tức thì với các biến động bất thường của thị trường cũng như đánh giá, điều chỉnh chính sách².
 

Tại Việt Nam, mặc dù có nhiều tiềm năng trong việc đóng góp cho chính sách của NHNN, điều tra thị trường chưa được đề cập một cách rõ ràng, hệ thống. Vì lí do đó, bài viết này giới thiệu các nội dung cơ bản về hoạt động điều tra thị trường trên cơ sở tổng hợp lí thuyết và kinh nghiệm quốc tế để đưa ra một số bài học có tính gợi ý chính sách cho NHNN.

 

2. Tổng quan về hoạt động điều tra thị trường tại NHTW
 

Hoạt động điều tra thị trường lần đầu được ghi nhận tại NHTW Anh từ năm 1786. Cán bộ NHTW Anh thời kì này trong quá trình tiến hành thông báo về các thay đổi lãi suất chính sách, cũng đồng thời trao đổi, thu thập thông tin về thị trường trái phiếu Chính phủ Anh và tiến hành báo cáo 3 lần 1 ngày. Thông qua việc tương tác qua lại với thị trường, các cán bộ này đã báo cáo về tâm lí của các nhà đầu tư, khẩu vị đối với chứng khoán, trữ lượng tiền mặt sẵn có của các nhà đầu tư tổ chức, kì vọng về chính sách cũng như kết quả của các biến số kinh tế vĩ mô.
 

Trong suốt một thời gian dài, hoạt động điều tra thị trường duy trì dưới hình thức trao đổi trực tiếp giữa cán bộ NHTW và các tác nhân trên thị trường tài chính. Sau đó, sự phát triển của công nghệ giúp việc trao đổi thuận tiện hơn, mở rộng phạm vi, cách thức thu thập thông tin của hoạt động điều tra thị trường. Sự thay đổi của bối cảnh thị trường tài chính cũng làm gia tăng nhu cầu về điều tra thị trường của các NHTW. Thứ nhất, tốc độ thay đổi ngày càng nhanh của thị trường tài chính khiến cho hoạt động thu thập dữ liệu thống kê truyền thống trong nhiều trường hợp không đáp ứng nhu cầu ra quyết định của người lập chính sách. Thứ hai, bài học từ cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu cho thấy các rủi ro vĩ mô được tích lũy từ những thay đổi vi mô trên thị trường. Từ đó, các NHTW trên thế giới có xu hướng chú trọng hơn vào hoạt động điều tra thị trường để giúp các nhà điều hành sâu sát hơn với các diễn biến thực trên thị trường tài chính³. Cuối cùng, thị trường tài chính hiện đại ngày càng chịu ảnh hưởng lớn hơn từ kì vọng của các cá nhân, tổ chức. Điều này đặt ra yêu cầu cho NHTW cần có công cụ để tăng cường tương tác với các thành viên thị trường.
 

Như vậy, xu hướng chung của các NHTW trên thế giới là tăng cường vai trò, phạm vi của hoạt động điều tra thị trường. Theo xu hướng này, nhiều NHTW đã triển khai hoạt động điều tra thị trường như một bộ phận độc lập với điều lệ, cơ cấu tổ chức, nhân sự riêng⁴. Với sự quan tâm ngày càng tăng, khái niệm điều tra thị trường trong NHTW đã dần hình thành và được đề cập đến trong các báo cáo của NHTW và diễn đàn quốc tế. Theo đó, các đặc điểm chính của hoạt động điều tra thị trường gồm: (i) Là việc thu thập thông tin từ các tác nhân trên thị trường tài chính; (ii) Kết quả hoạt động điều tra thị trường là các hiểu biết có chiều sâu phục vụ cho quá trình ra quyết định chính sách; (iii) Có tính tương tác cao giữa NHTW và các chủ thể trên thị trường 

tài chính.
 

Khi so sánh với hệ thống thống kê truyền thống, hoạt động điều tra thị trường cũng có những khác biệt đáng kể. Đầu tiên, dữ liệu thu được từ hoạt động điều tra thị trường chủ yếu là dữ liệu định tính trong khi dữ liệu thu được từ hoạt động thống kê truyền thống đa số là dữ liệu định lượng. Thứ hai, dữ liệu thống kê truyền thống chủ yếu là các dữ liệu vĩ mô trong khi điều tra thị trường là các dữ liệu vi mô được sử dụng để phản ánh tình hình vĩ mô thị trường. Thứ ba, phương pháp điều tra thị trường chủ yếu là các phương pháp có tính tương tác cao như phỏng vấn sâu, thảo luận bàn tròn trong khi hệ thống thống kê truyền thống dựa chủ yếu vào phương pháp khảo sát (sử dụng bảng hỏi). Thứ tư, hoạt động điều tra thị trường không chỉ dừng ở việc thu thập dữ liệu mà còn nhấn mạnh đến khâu phân tích và dự báo. Dữ liệu thống kê truyền thống thường được thu thập phục vụ cho nhiều lĩnh vực chính sách và mỗi đơn vị chuyên môn sẽ chủ động phân tích dữ liệu để đáp ứng nhu cầu của đơn vị mình. Hoạt động điều tra thị trường yêu cầu tiến hành phân tích dữ liệu để trả lời được câu hỏi chính sách cụ thể đang đặt ra và xây dựng báo cáo phù hợp cho từng đối tượng tiếp nhận khác nhau. Cuối cùng, về mặt phạm vi, hoạt động thống kê truyền thống giới hạn trong khu vực chịu sự quản lí trực tiếp của NHTW (thường là trong nước) trong khi hoạt động điều tra thị trường có thể quan tâm đến thông tin từ các đối tượng bên ngoài (NHTW các nước, các định chế tài chính quốc tế, các tổ chức tài chính tư nhân lớn trên thế giới...).

 

Tựu chung lại, điều tra thị trường tại NHTW có thể được quan niệm là việc cung cấp các hiểu biết có chiều sâu phục vụ quá trình ra quyết định chính sách thông qua quá trình tương tác, trao đổi trực tiếp với các tác nhân trên thị trường. Hoạt động này không tách rời công tác dữ liệu của NHTW, nhưng đồng thời có tính bổ sung, hoàn thiện cho hệ thống thống kê truyền thống.

 

3. Đóng góp của thông tin điều tra thị trường cho việc hoạch định chính sách của NHTW
 

Bổ sung cho hệ thống thống kê truyền thống tại NHTW
 

So với thông tin thống kê truyền thống, thông tin điều tra thị trường là một nguồn tham khảo giá trị với  ba ưu điểm: (1) Cập nhật, linh hoạt; (2) Cụ thể, có chiều sâu và (3) Có tính dự báo sớm⁵.
 

Thứ nhất, trong những trường hợp dữ liệu thống kê truyền thống không sẵn có, điều tra thị trường là một nguồn thông tin thay thế giúp NHTW nhanh chóng nắm bắt tình hình thị trường, đưa ra các quyết định tức thời. Ví dụ về việc đánh giá hiệu quả chính sách tiền tệ: Sau khi đưa ra thông báo, thay vì chờ đợi để các chính sách có tác động đến các mục tiêu tiền tệ (tổng cung tiền, tăng trưởng tín dụng, lạm phát...), NHTW có thể ngay lập tức thu thập phản hồi từ các tác nhân trên thị trường.
 

Thứ hai, Lynn Patterson (2017) lập luận rằng, điều tra thị trường là một sự bổ trợ quan trọng cho các phân tích số liệu thông qua việc tăng cường chiều sâu cho các phân tích, nhận định, đánh giá. Thông thường, các phân tích của NHTW được rút ra từ kết quả của các mô hình kinh tế, thống kê; từ đó xây dựng kịch bản về xu thế của nền kinh tế. Các thông tin thu thập được từ điều tra thị trường có thể xác thực hoặc có khi bác bỏ những kết quả từ việc phân tích dữ liệu. Điều tra thị trường có thể giúp bổ sung các mảnh ghép còn thiếu hoặc làm rõ các nhận định quan trọng và giúp tinh chỉnh các đánh giá. Quan trọng hơn, điều tra thị trường cung cấp câu chuyện đằng sau về cách thức thị trường đang vận hành và phản ứng với các chính sách của NHTW.
 

Ưu điểm này của điều tra thị trường có tầm quan trọng nổi bật trong trường hợp NHTW phải đối mặt với một vấn đề mới, chưa có tiền lệ hoặc một tình huống đặc thù, bất định. Khi đó dữ liệu về các trường hợp tương tự là không sẵn có, đồng thời, các chỉ báo vĩ mô có thể cung cấp các thông tin mâu thuẫn, sai lệch hoặc thiếu chiều sâu và các NHTW có thể sử dụng điều tra thị trường để tìm ra nguyên nhân mấu chốt của vấn đề đang đối mặt.
 

Thứ ba, về khả năng dự báo sớm, Nishimura (2012) cho rằng, điều tra thị trường có thể cung cấp những hiểu biết giá trị mà thống kê định lượng khó có thể đáp ứng. Tác giả này phân chia thông tin/hiểu biết thành ba loại, trong đó, số liệu thống kê cung cấp các hiểu biết về những điều đã diễn ra trong quá khứ (hiểu biết loại 1) và là cơ sở để thực hiện phỏng đoán (now-cast⁶) hoặc dự báo (forecast) để đưa ra kì vọng, ước lượng về vấn đề không thể quan sát trực tiếp (hiểu biết loại 2).

 

Tuy nhiên, đối với các vấn đề chưa được biết đến nhưng tiềm ẩn tác động lớn trong tương lai (hiểu biết loại 3), nguồn dữ liệu này là không đủ để đáp ứng. Đối với khó khăn này, các NHTW có thể dựa vào điều tra thị trường⁷.
 

Ví dụ tiêu biểu cho khả năng dự báo sớm của điều tra thị trường là việc áp dụng điều tra thị trường trong lĩnh vực chính sách thận trọng (prudential policy). Thông thường, NHTW tiến hành giám sát tính tuân thủ của các hoạt động trên thị trường trong phạm vi của pháp luật hiện hành. Tuy vậy, thực tiễn thị trường thường phát sinh các hoạt động, sản phẩm tài chính mới, chưa được điều tiết bởi các quy định sẵn có. Thông qua quá trình trao đổi với các thành viên của thị trường, NHTW có thể đánh giá được tác động của các sản phẩm tài chính mới đến hệ thống tài chính, từ đó xác định các rủi ro hệ thống tiềm tàng và đề xuất các quy định ngăn chặn trước.
 

Tăng cường tính giải trình và truyền thông chính sách 
 

Trong hoạt động thu thập dữ liệu thống kê truyền thống, NHTW tách biệt, không kết nối với bên cung cấp thông tin. Ngược lại, điều tra thị trường là quá trình tương tác giữa hai chủ thể và quá trình này không chỉ thu thập thông tin của các tác nhân trên thị trường cho NHTW mà còn truyền tải định hướng chính sách của NHTW đến các bên liên quan. 
 

So với các phương tiện thông tin đại chúng, điều tra thị trường là một kênh truyền thông có nhiều ưu điểm. Hoạt động điều tra thị trường thiết kế riêng cho từng đối tượng khác nhau, do vậy thông tin truyền thông chính sách sẽ phù hợp với nhu cầu và khả năng tiếp nhận của mỗi nhóm công chúng, đảm bảo thông điệp chính sách không bị diễn giải sai lệch. Ngoài ra, trong bối cảnh tương tác trực tiếp của hoạt động điều tra thị trường, các thành viên thị trường có điều kiện để trao đổi sâu hơn, được NHTW giải đáp về những lo ngại và kì vọng của mình đối với chính sách được đưa ra.
 

4. Tổ chức hoạt động điều tra thị trường tại một số NHTW trên thế giới
 

Đến nay, điều tra thị trường đã được triển khai tại nhiều NHTW trên thế giới. Trong đó, có thể kể đến trường hợp của các quốc gia tại châu Mỹ như Hoa Kì, Canada⁸, Mexico⁹; tại châu Âu như Iceland, Hà Lan¹⁰; tại châu Á như Nhật Bản, Singapore; hay tại Úc¹¹. Tại khu vực Đông Nam Á, NHTW Indonesia (Bank Indonesia) sử dụng thông tin điều tra thị trường trong một số báo cáo kinh tế vĩ mô của mình¹². Tại NHTW Singapore, hoạt động điều tra thị trường tham gia đóng góp vào công tác thanh tra, giám sát ngân hàng¹³. Trong Báo cáo Rủi ro Thị trường tài chính của NHTW Malaysia¹⁴, điều tra thị trường được coi là một công cụ để đánh giá an toàn vĩ mô. NHTW Myanmar sử dụng thông tin điều tra thị trường để phục vụ công tác quản lí ngoại hối¹⁵. NHTW Phillipines sử dụng thông tin điều tra thị trường để đánh giá xu thế, biến động và tâm lí thị trường ngoại hối¹⁶.
 

Có thể nói, điều tra thị trường là một hoạt động phổ biến tại các NHTW, đặc biệt, với sự phát triển của thị trường tài chính, hoạt động này ngày càng được quan tâm¹⁷. Tuy nhiên, quy mô, mức độ phát triển của hoạt động điều tra thị trường có nhiều khác biệt giữa các NHTW. Một số quốc gia triển khai hoạt động điều tra thị trường một cách có hệ thống như một hoạt động độc lập với các nghiệp vụ khác của NHTW (Anh, Đức, NHTW châu Âu...). Bên cạnh đó, tại nhiều quốc gia, điều tra thị trường là một nội dung nằm trong các hoạt động, nghiệp vụ khác của NHTW. Trong trường hợp này, NHTW thường chỉ đề cập đến kết quả điều tra thị trường, lồng ghép trong các báo cáo chuyên môn mà không công bố các tài liệu độc lập về hoạt động điều tra thị trường. 
 

Tổ chức điều tra thị trường tại NHTW Anh
 

Việc triển khai hoạt động điều tra thị trường được coi là giải pháp triển khai nhiệm vụ “tăng cường năng lực phân tích phục vụ nhu cầu ra quyết định chính sách” trong Chiến lược của NHTW Anh (Strategic Plan). Theo đó, NHTW Anh sẽ điều chỉnh, thay đổi quy mô, phạm vi, đối tượng, trọng tâm của hoạt động điều tra thị trường dựa trên các yếu tố bên trong (chức năng, nhiệm vụ của NHTW) và các yếu tố bên ngoài (quy mô, mức độ phát triển của thị trường tài chính).
 

Tại NHTW Anh, Phòng Điều tra thị trường (Market Intelligience Division) là một bộ phận nằm dưới Ban Giám đốc Thị trường (Market Directorate) có nhiệm vụ thực hiện điều phối chung hoạt động điều tra thị trường. Các bộ phận khác trong NHTW Anh có trách nhiệm tham gia thu thập thông tin điều tra thị trường dưới sự phân công của Phòng Điều tra thị trường như một phần chức năng, nhiệm vụ. 
 

Ngoài ra, Phòng Điều tra thị trường sẽ tiến hành các nhiệm vụ khác nhằm đảm bảo hoạt động điều tra thị trường được vận hành trơn tru, hiệu quả: Thiết kế, xây dựng quy trình, biểu mẫu¹⁸, tiến hành giám sát, đánh giá và báo cáo về tình hình hoạt động điều tra thị trường cho các cấp quản lí¹⁹; tiến hành đào tạo cho cán bộ tham gia hoạt động điều tra thị trường; giám sát và quản lí rủi ro trong hoạt động điều tra thị trường; tham gia xây dựng, thiết kế phần mềm công nghệ thông tin phục vụ công tác thu thập, lưu trữ, phân tích và phổ biến thông tin điều tra thị trường...
 

Tại thời điểm năm 2015, Phòng Điều tra thị trường của NHTW Anh có tổng cộng 08 cán bộ và chịu trách nhiệm điều phối 23 cán bộ quản lí, 80 nghiên cứu viên và hàng loạt cán bộ từ các bộ phận, nghiệp vụ khác nhau. (Sơ đồ 1)
 

Sơ đồ 1: Bộ phận chuyên trách điều tra thị trường của NHTW Anh


Nguồn: Website NHTW Anh
 

Hằng quý, NHTW Anh thành lập các hội đồng bao gồm Ban Giám đốc thị trường và Lãnh đạo các đơn vị chức năng để quyết định kế hoạch hoạt động điều tra thị trường trong kì tiếp theo.
 

Để đảm bảo hoạt động điều tra thị trường được tiến hành một cách hiệu quả, NHTW Anh xây dựng hệ thống văn bản quản lí và hướng dẫn dành riêng cho hoạt động này. Mặc dù đã có các quy định chung về thống kê, NHTW Anh vẫn ban hành các văn bản pháp lí chính thức riêng cho hoạt động điều tra thị trường trong đó nổi bật là quy chế hoạt động điều tra thị trường (Market intelligence charter). Xa hơn nữa, đối với các quy định liên quan đến hoạt động điều tra thị trường nằm rải rác tại các văn bản pháp lí thuộc các lĩnh vực khác, NHTW Anh tiến hành tập hợp các quy định này vào một văn bản chính thức (Bộ quy tắc ứng xử - Conde of conduct²⁰), bổ sung thêm các hướng dẫn chi tiết đặc thù thuộc lĩnh vực điều tra thị trường để hỗ trợ các cán bộ thực hiện công tác điều tra thị trường.
 

Để thúc đẩy các bộ phận chức năng khác tham gia vào hoạt động điều tra thị trường, NHTW Anh sử dụng hệ thống đánh giá đa tiêu chí (martrix management system). Theo đó, việc tham gia vào hoạt động điều tra thị trường là một phần nhiệm vụ; các đóng góp vào công tác điều tra thị trường được tính vào thành tích để thực hiện công tác đánh giá, khen thưởng cán bộ. Hệ thống này cũng cho phép đưa ra định mức thời gian phù hợp mà mỗi cán bộ có thể dành cho hoạt động điều tra thị trường.
 

Hệ thống đào tạo cán bộ điều tra thị trường được chia thành các chương trình đào tạo bắt buộc và các chương trình đào tạo tùy chọn. Trong đó, các chương trình được phân chia làm nhiều cấu phần. Những cấu phần thuộc nội dung đào tạo bắt buộc liên quan đến các quy định, chuẩn mực trong hoạt động điều tra thị trường như: Giới thiệu Quy chế hoạt động điều tra thị trường, chính sách hạn chế rủi ro, quy trình thu thập thông tin điều tra thị trường và kĩ năng tương tác với các đối tượng bên ngoài... Bên cạnh đó, các cấu phần đào tạo liên quan đến kiến thức chuyên môn, công nghệ... thuộc nhóm đào tạo tùy chọn.
 

Tổ chức điều tra thị trường tại NHTW Đức
 

Tương tự như NHTW Anh, NHTW Đức cũng thành lập Phòng Điều tra và Phân tích thị trường (Marktintelligenz und Marktanalyse - Market Intelligence and Analysis) nằm dưới Ban Giám đốc Thị trường (Director Genereal Markets). Phòng Điều tra và Phân tích thị trường gồm ba bộ phận bên trong: Phân tích thị trường và quản lí đầu mối thông tin, thanh khoản (Market Analysis and Market Contacts, Liquidity Management); định giá chứng khoán và hệ thống giá cả chung khu vực châu Âu (Valuation of Securities, Common Eurosystem Pricing Hub); quản lí và chuẩn bị dữ liệu, báo cáo dữ liệu theo yêu cầu của Ban Giám đốc thị trường (Data Management and Preparation, Data Requests to the DG Market). Mục tiêu, chức năng, nhiệm vụ của Phòng Điều tra và Phân tích thị trường được quy định tại Chiến lược của NHTW Đức (Strategy - Bundesbank 2020)²¹. (Sơ đồ 2)
 

Sơ đồ 2: Vị trí của bộ phận chuyên trách điều tra thị trường của NHTW Đức


Nguồn: Website NHTW Đức

Khác với NHTW Anh, Phòng Điều tra và Phân tích thị trường tại NHTW Đức không chỉ tập trung vào hoạt động điều phối mà còn chủ trì thực hiện một số mảng nội dung trong hoạt động điều tra thị trường. Ngoài ra, tại NHTW Đức, các đơn vị khác chủ động thực hiện công tác điều tra thị trường thuộc phạm vi của mình. Vai trò điều phối của Phòng Điều tra và Phân tích thị trường chủ yếu được thể hiện trong việc quản lí tập trung thông tin, dữ liệu thu được từ hoạt động điều tra thị trường, đồng thời trích xuất các kết quả điều tra thị trường theo yêu cầu của lãnh đạo hoặc các đơn vị có liên quan²². 
 

Ngoài ra, Phòng Điều tra và Phân tích thị trường có nhiệm vụ tham mưu cho nhà quản lí liên quan đến hoạt động điều tra thị trường. Phòng Điều tra và Phân tích thị trường đề xuất phạm vi, trọng tâm thực hiện điều tra thị trường lên Ban Giám đốc thị trường để phân bổ nhiệm vụ cho các đơn vị. Việc ban hành các hướng dẫn, quy định, chuẩn mực... áp dụng đối với hoạt động điều tra thị trường cũng được thực hiện trên cơ sở kiến nghị của Phòng Điều tra và Phân tích thị trường.
 

Tương tự với NHTW Anh, NHTW Đức cũng có cơ chế để thúc đẩy các đơn vị không chuyên trách tích cực tham gia vào hoạt động điều tra thị trường. Việc tham gia hoạt động điều tra thị trường là một phần nhiệm vụ được giao cho các đơn vị chuyên môn, được tính vào thành tích của mỗi cán bộ, làm cơ sở để đánh giá, khen thưởng.
 

Tổ chức điều tra thị trường tại Cục Dự trữ liên bang New York
 

Cục Dự trữ liên bang New York tiến hành thực hiện hoạt động điều tra thị trường để phục vụ cho chính sách tiền tệ, chính sách ổn định tài chính và hoạt động thị trường mở của bộ phận này. Các nội dung thực hiện điều tra thị trường tại Cục Dự trữ liên bang New York bao gồm kì vọng đối với chính sách tiền tệ, điều kiện thị trường tài chính ở Hoa Kì và quốc tế, cấu trúc và tính thanh khoản của thị trường, rủi ro ổn định tài chính. Các quy trình, quy định điều chỉnh hoạt động điều tra thị trường đã được đưa vào các văn bản pháp lí có liên quan như nguyên tắc hành xử (code of conduct)²³; nguyên tắc giao tiếp với công chúng (Federal Open Market Committee Policy on External Communications of Federal Reserve System Staff)²⁴; quy định về xung đột lợi ích (Conflicts of Interest Rules)²⁵.
 

Tại Cục Dự trữ liên bang New York, không có bộ phận chuyên trách về điều tra thị trường. Hoạt động điều tra thị trường được triển khai thông qua một nhóm công tác được thành lập tạm thời. Thành viên của nhóm công tác đến từ các đơn vị khác nhau trong Cục Dự trữ liên bang New York. Nhóm công tác tạm thời được phụ trách bởi đơn vị thụ hưởng kết quả điều tra thị trường để đảm bảo các thông tin điều tra thị trường thu được đáp ứng sát yêu cầu lập chính sách. Theo quy định, mỗi đơn vị bố trí nhân viên tham gia hoạt động điều tra thị trường mỗi năm 1 tháng.
 

Các cán bộ tạm thời sẽ được đào tạo tập trung để đảm bảo đáp ứng công việc. Nội dung đào tạo được chia làm ba nhóm: Tuân thủ, nền tảng và kĩ năng. Trong đó, các nội dung thuộc nhóm tuân thủ gồm: Quy tắc ứng xử, đạo đức nghề nghiệp, thủ tục xử lí nhanh (escalation process). Đối với các kiến thức nền tảng, các khóa đào tạo cung cấp kiến thức về thị trường tài chính và các chính sách của Cục Dự trữ liên bang. Các kĩ năng mà hoạt động đào tạo tập trung vào bao gồm kĩ năng giao tiếp, kĩ năng viết và sử dụng các sản phẩm công nghệ. Trong đó các nội dung bắt buộc cán bộ tham gia đào tạo là các nội dung trong nhóm tuân thủ và kĩ năng giao tiếp.

 

5. Một số bài học rút ra cho NHNN
 

Trên cơ sở tổng hợp các tài liệu và kinh nghiệm quốc tế tại một số quốc gia, bài viết xin được rút ra một số bài học có tính gợi ý chính sách cho NHNN như sau:
 

Một là, nhận diện hoạt động điều tra thị trường như một công tác độc lập
 

Đối chiếu với kinh nghiệm các quốc gia trên thế giới, việc đề cập đến điều tra thị trường như một khái niệm độc lập, có giá trị pháp lí là bước đầu để thúc đẩy hoạt động này. Tại Anh, Đức, Hoa Kì, Nhật, Úc... khái niệm điều tra thị trường được đưa trực tiếp vào các văn bản quản lí chung của ngành như chiến lược, chức năng, nhiệm vụ của NHTW... Ngoài ra, các quốc gia cũng có những nỗ lực tăng cường nhận thức về điều tra thị trường thông qua các phát biểu chính thức của lãnh đạo NHTW. Cụ thể, Phó Thống đốc NHTW Nhật Bản, K.G.Nishimura²⁶ kêu gọi tích hợp mạnh mẽ hơn các hoạt động dữ liệu “phi thống kê” (non-statistic) vào công tác thống kê của NHTW thông qua hoạt động điều tra thị trường. Tương tự, vào năm 2017, Phó Thống đốc NHTW Canada, bà Lynn Patterson nhấn mạnh sự cần thiết của hoạt động điều tra thị trường trong việc hoạch định chính sách của NHTW²⁷.
 

Tại NHNN, khái niệm điều tra thị trường hiện nay chưa được biết đến rộng rãi và các quy định pháp lí hiện hành chỉ đề cập một cách gián tiếp²⁸, không đầy đủ các nội dung về hoạt động điều tra thị trường. Cụ thể, Luật NHNN²⁹ và Nghị định số 102/2022/NĐ-CP ngày 12/12/2022 của Chính phủ quy định chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và cơ cấu tổ chức của NHNN³⁰ đã quy định NHNN có chức năng triển khai hoạt động điều tra thị trường. Tuy nhiên, tại hai văn bản trên và các văn bản liên quan đến hoạt động thống kê, dữ liệu của NHNN, khái niệm điều tra thị trường không được đề cập đến. Do vậy, các đơn vị trong NHNN chỉ có thể vận dụng các quy định chung về bảo mật, truyền thông, công bố thông tin... có liên quan khi triển khai hoạt động điều tra thị trường.
 

Một số gợi ý cho NHNN để tăng cường sự nhận diện của hoạt động điều tra thị trường tại Việt Nam như sau: (i) Khái niệm điều tra thị trường nên được xem xét đưa vào các văn bản quản lí cao nhất của ngành như Luật NHNN³¹, chiến lược phát triển ngành Ngân hàng các giai đoạn tiếp theo; (ii) Từng bước đưa nội dung về điều tra thị trường vào chương trình đào tạo của NHNN.
 

Hai là, phát triển hoạt động điều tra thị trường có lộ trình, trọng tâm, trọng điểm
 

Theo kinh nghiệm quốc tế, một số quốc gia xác định phạm vi hoạt động điều tra thị trường bao trùm tất cả công tác điều hành chính sách của NHTW. Bên cạnh đó, các quốc gia khác chỉ tập trung hoạt động điều tra thị trường vào một số lĩnh vực trọng tâm.
 

Cụ thể, trong trường hợp của Anh, đây là một giải pháp chung trong việc “củng cố sự hợp tác và phối hợp giữa các đơn vị” và “tăng cường năng lực phân tích phục vụ nhu cầu ra quyết định chính sách”. Tại Đức, Chiến lược phát triển của NHTW nước này quy định điều tra thị trường là giải pháp “đảm bảo việc thực thi chính sách tiền tệ và ngoại hối không bị ảnh hưởng bởi biến động thị trường và đạt hiệu quả với mức rủi ro phù hợp”. Hai quốc gia trên là trường hợp điển hình cho việc áp dụng điều tra thị trường vào mọi công tác chính sách của NHTW.
 

Đối với các quốc gia đang phát triển, việc đẩy mạnh hoạt động điều tra thị trường thường không được thực hiện đối với tất cả lĩnh vực chính sách của NHTW mà căn cứ vào nhiệm vụ trọng tâm của NHTW các nước đó, ví dụ: NHTW Singapore sử dụng thông tin điều tra thị trường cho hoạt động thanh tra, giám sát; Úc và Myanmar áp dụng điều tra thị trường vào nghiệp vụ ngoại hối và đối với NHTW Malaysia là lĩnh vực ổn định vĩ mô... Ngay cả đối với quốc gia có hoạt động điều tra thị trường phát triển như Cục Dự trữ liên bang New York, hoạt động điều tra thị trường cũng tập trung vào lĩnh vực chính sách tiền tệ, chính sách ổn định tài chính và hoạt động thị trường mở.
 

Có thể nói, lộ trình phát triển điều tra thị trường không tách rời nhu cầu hoạch định chính sách của NHTW qua mỗi thời kì, do vậy nhiều NHTW đã tích hợp các nội dung về điều tra thị trường vào chiến lược phát triển của ngành. Trên cơ sở đó, Chiến lược phát triển ngành Ngân hàng Việt Nam đến năm 2025, định hướng đến năm 2030³² và chiến lược các giai đoạn tiếp theo là căn cứ chủ yếu cho việc xây dựng lộ trình phát triển hoạt động điều tra thị trường tại NHNN. Ngoài ra, nguồn lực của NHNN và quy mô, sự phát triển của thị trường tài chính là các yếu tố quan trọng cần cân nhắc khi xây dựng kế hoạch phát triển hoạt động điều tra thị trường.
 

Ba là, từng bước hoàn thiện hệ thống văn bản pháp lí về hoạt động điều tra thị trường
 

So với các quốc gia có hoạt động điều tra thị trường phát triển, hệ thống quy phạm pháp luật liên quan đến hoạt động điều tra thị trường tại Việt Nam còn nhiều khoảng trống để cải thiện. Theo kinh nghiệm quốc tế, NHNN nên tiến hành chuẩn hóa hoạt động này thông qua nghiên cứu, xây dựng quy định chính thức về hoạt động điều tra thị trường. 
 

Tham khảo kinh nghiệm các NHTW trên thế giới, các văn bản pháp lí cho hoạt động điều tra thị trường gồm: Điều lệ hoạt động điều tra thị trường; chính sách thực hiện thu thập thông tin điều tra thị trường cho mỗi lĩnh vực riêng; quy trình đánh giá hoạt động điều tra thị trường định kì; khung khổ xác định trọng tâm và quy mô hoạt động điều tra thị trường; hướng dẫn quy trình thu thập, xử lí, báo cáo, công bố kết quả điều tra thị trường; thiết kế chương trình đào tạo và tiến hành cấp chứng chỉ cho cán bộ thực hiện điều tra thị trường; chính sách chia sẻ thông tin thu được từ hoạt động điều tra thị trường...
 

Việc tiến hành chuẩn hóa hoạt động điều tra thị trường cần được thực hiện có lộ trình, ưu tiên tích hợp các nội dung về điều tra thị trường vào các văn bản sẵn có của Ngành và xây dựng các văn bản hướng dẫn có tính nguyên tắc chung. Sau đó, NHNN có thể giao đơn vị đầu mối nghiên cứu các văn bản quản lí, hướng dẫn chi tiết.
 

Bốn là, tăng cường tổ chức nhân sự cho hoạt động điều tra thị trường
 

Theo kinh nghiệm của các quốc gia trên thế giới, các NHTW có thể thành lập một bộ phận chuyên trách cho hoạt động điều tra thị trường hoặc tổ chức hoạt động này trên cơ sở phối hợp giữa các đơn vị chuyên môn. Trong trường hợp các NHTW tiến hành xây dựng một bộ phận chuyên trách về điều tra thị trường, các hình thức cũng rất đa dạng. Bộ phận chuyên trách có thể được thiết kế tinh gọn, tập trung vào công tác điều phối (như trường hợp NHTW Anh) hoặc có kết cấu phức tạp hơn, đảm nhiệm một phần hoạt động điều tra thị trường (như trường hợp NHTW Đức).
 

Đối với các quốc gia có hoạt động điều tra thị trường phát triển, NHTW luôn có cơ chế khuyến khích hoặc bắt buộc các cán bộ tham gia vào hoạt động điều tra thị trường như một phần nhiệm vụ theo quy định. Bên cạnh đó, công tác đào tạo cũng được nhấn mạnh để đảm bảo các cán bộ tham gia hoạt động điều tra thị trường đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ, hạn chế các rủi ro liên quan.
 

Tại Việt Nam, NHNN có thể căn cứ vào tầm nhìn, chiến lược phát triển Ngành và định hướng phát triển hoạt động điều tra thị trường để lựa chọn hình thức tổ chức phù hợp. Đồng thời, NHNN xem xét xây dựng cơ chế khuyến khích cán bộ tham gia hoạt động điều tra thị trường và tổ chức các chương trình đào tạo cho cán bộ làm công tác thống kê, dữ liệu, trong đó lồng ghép các nội dung về điều tra thị trường.

 

6. Kết luận
 

Việc tăng cường công tác dữ liệu là yêu cầu thiết yếu cho việc xây dựng NHNN trở thành một NHTW hiện đại và trong đó, hoạt động điều tra thị trường là một nội dung có nhiều tiềm năng đóng góp cho hệ thống thống kê, dữ liệu của NHNN. Tham khảo kinh nghiệm trên thế giới, vai trò của hoạt động này ngày càng được đề cao nhờ những ưu điểm về tính cập nhật, có chiều sâu và khả năng dự báo sớm, cũng như là một công cụ cho việc tăng cường tính giải trình và truyền thông chính sách.
 

Bài viết đã tổng kết cơ sở lí thuyết và kinh nghiệm tổ chức hoạt động điều tra thị trường của một số quốc gia trên thế giới làm bài học cho Việt Nam trong trường hợp NHNN có định hướng thúc đẩy hoạt động điều tra thị trường. Trong đó, các nội dung nổi bật bao gồm: Tăng cường sự nhận diện khái niệm điều tra thị trường; phát triển hoạt động điều tra thị trường một cách có kế hoạch, lộ trình; chuẩn hóa hoạt động điều tra thị trường thông qua hoàn thiện hệ thống pháp lí và tăng cường nhân sự cho hoạt động này.

 

¹ Chu trình chính sách (policy cycle) thường được phân chia làm 5 khâu: Xác định vấn đề chính sách, thiết kế chính sách, phê duyệt chính sách, thực thi chính sách và đánh giá chính sách. 
² Bank of England. 2015. “A review of Market Intelligence at the Bank of England”. Markets Committee, Bank of England. Link: https://www.bankofengland.co.uk/markets/market-intelligence
³ NHTW Anh (2017) khẳng định điều tra thị trường có tầm quan trọng trong việc: Cung cấp các góc nhìn định tính về việc ra quyết định chính sách; hỗ trợ xây dựng và đánh giá chính sách của ngân hàng; cung cấp thông tin chi tiết, có chiều sâu khi dữ liệu công bố không sẵn có; rà soát các rủi ro tiềm ẩn đối với hệ thống tài chính, tiền tệ. Phó Thống đốc NHTW Canada, Lynn Patterson (2017) nhận xét về vai trò của điều tra thị trường: Hỗ trợ hiệu quả quá trình phân tích cho lập chính sách; làm rõ hoặc bổ sung thông tin đối với các trường hợp thiếu dữ liệu; cung cấp hiểu biết có chiều sâu về cách thị trường vận hành và đáp ứng với các thay đổi chính sách.
⁴ Một số ví dụ có thể kể đến như NHTW Anh, NHTW Đức, NHTW Nhật Bản…
⁵ Tính dự báo sớm (ex-ante) đối với thông tin là việc các dữ liệu, hiểu biết có khả năng gợi ý cho các chính sách tác động sớm, trước khi các tình thế không mong muốn diễn ra và gây ra các tác động tiêu cực.
⁶ Dùng để dự đoán các sự kiện đang diễn ra, ngược lại với dự báo (forecast) dùng để dự đoán các sự kiện trong tương lai.
⁷ Vào năm 2009, cuộc họp giữa các lãnh đạo Bộ Tài chính và NHTW các nước G20 (the G20 Finance Ministers and Central Bank Governors) yêu cầu các nhà thống kê phải có giải pháp khỏa lấp vào “khoảng trống dữ liệu” của ba loại thông tin trên. Có 20 đề xuất trong Sáng kiến Khoảng trống Dữ liệu G20 (G20 Data Gaps Initiative) và điều tra thị trường là một trong các giải pháp trọng điểm cho vấn đề liên quan đến hiểu biết loại 3.
⁸ NHTW Canada đã có các bài phát biểu trên diễn đàn quốc tế về hoạt động điều tra thị trường tại NHTW nhưng không đi sâu vào cơ cấu tổ chức: https://www.bankofcanada.ca/wp-content/uploads/2017/06/remarks-280617.pdf
⁹ Khảo sát thị trường tín dụng của NTHW Mexico: https://www.banxico.org.mx/SieInternet/consultarDirectorioInternetAction.do?sector=19&accion=consultarCuadro&idCuadro=CF471&locale=en
¹⁰ NHTW Hà Lan triển khai hoạt động điều tra thị trường thông qua Phòng Thị trường Tài chính (Financial Market Division): https://www.dnb.nl/en/research/personal-pages/aerdt-houben/
¹¹ NHTW Úc tổ chức diễn đàn Australian Foreign Exchange Committee để thu thập thông tin điều tra thị trường và có các xuất bản sử dụng kết quả từ hoạt động điều tra thị trường như Reserve Bank of Australia Quarter Bulletin. 
¹² Tham khảo: https://www.bi.go.id/en/publikasi/laporan/Documents/9_LPI2019EN.pdf
¹³ Tham khảo: https://www.mas.gov.sg/-/media/MAS/News-and-Publications/Monographs-and-Information-Papers/Enforcement-Monograph-Final-Revised-Apr-20221.pdf
¹⁴ Tham khảo: https://www.bnm.gov.my/documents/20124/856398/cp01_001_whitebox.pdf
¹⁵ Tham khảo: https://www.adb.org/sites/default/files/publication/159714/ewp-431.pdf
¹⁶ Tham khảo: https://www.bsp.gov.ph/Media_And_Research/WPS/WPS200802.pdf
¹⁷ Tham khảo bài phát biểu của Phó Thống đốc NHTW Canada: https://www.bankofcanada.ca/wp-content/uploads/2017/06/remarks-280617.pdf và Phó Thống đốc NHTW Nhật Bản: https://www.boj.or.jp/en /announcements/press/koen_2012/data/ko120830a1.pdf
¹⁸ Các văn bản được Phòng Điều tra thị trường xây dựng có thể kể đến như: Điều lệ hoạt động điều tra thị trường; chính sách thực hiện điều tra cho mỗi lĩnh vực riêng; quy trình đánh giá hoạt động điều tra thị trường định kì; khung khổ xác định trọng tâm và quy mô hoạt động điều tra thị trường; thiết kế chương trình đào tạo và tiến hành cấp chứng chỉ cho cán bộ thực hiện điều tra thị trường; chính sách chia sẻ thông tin thu được từ hoạt động điều tra thị trường...
¹⁹ Trong phạm vi các tài liệu công bố, NHTW Anh thường có các báo cáo riêng về hoạt động điều tra thị trường hoặc lồng ghép nội dung này vào các bản tin thường kì (bản tin quý). Một ví dụ tiêu biểu là Báo cáo tổng kết, đánh giá hoạt động điều tra thị trường tại NHTW Anh (A review of Market Intelligience at the Bank of England) vào năm 2015. Trong Báo cáo này, Phòng Điều tra thị trường đã tiến hành phỏng vấn các đơn vị thụ hưởng kết quả hoạt động điều tra thị trường và các nhà quản lí trong NHTW Anh để đưa ra đánh giá về thực trạng hoạt động điều tra thị trường và đề xuất kiến nghị, giải pháp.
²⁰ Tham khảo: https://www.bankofengland.co.uk/-/media/boe/files/about/human-resources/ourcode.pdf
²¹ Mục tiêu chiến lược của Phòng Điều tra và Phân tích thị trường là đảm bảo việc thực thi chính sách tiền tệ và ngoại hối không bị ảnh hưởng bởi biến động thị trường và đạt hiệu quả với mức rủi ro phù hợp. Chức năng của Phòng Điều tra và Phân tích thị trường là đảm bảo hoạt động điều tra thị trường được tổ chức một cách có hệ thống; làm đầu mối tổng hợp, lưu trữ dữ liệu điều tra thị trường và thông tin về các đối tượng điều tra.
²² Tại NHTW Đức, các nhà quản lí có thể yêu cầu bộ phận điều tra thị trường lập báo cáo về các chủ đề đang ra quyết định chính sách để đảm bảo các thông tin cần thiết sẽ được tập hợp, trình bày một cách khoa học, rõ ràng và dễ hiểu
²³ https://www.newyorkfed.org/medialibrary/media/aboutthefed/ob43.pdf?la=en
²⁴ https://www.federalreserve.gov/monetarypolicy/files/FOMC_ExtCommunicationStaff.pdf
²⁵ https://www.newyorkfed.org/aboutthefed/ethics-conflicts-of-interest
²⁶ Tại bài phát biểu năm 2012 có tiêu đề “Market Intelligence, Market Information và Statistics in Central Bank”.
²⁷ Tại bài phát biểu năm 2017 với tiêu đề: “Markets Calling: Intelligence Gathering at the Bank of Canada”.
²⁸ Khoản 1 Điều 35 Luật NHNN số 46/2010/QH12
²⁹ Khoản 1 Điều 35 Luật NHNN số 46/2010/QH12  có quy định: “Tổ chức, cá nhân có trách nhiệm cung cấp thông tin cho NHNN để xây dựng Bảng cân đối tiền tệ, xây dựng cán cân thanh toán của Việt Nam và đánh giá, dự báo xu hướng phát triển của thị trường tiền tệ nhằm phục vụ việc xây dựng và điều hành chính sách tiền tệ quốc gia, công tác quản lí ngoại hối”.
³⁰ Khoản 5 Điều 2 Nghị định số 102/2022/NĐ-CP ngày 12/12/2022 của Chính phủ Quy định chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và cơ cấu tổ chức của NHNN có quy định: “5. Tổ chức thống kê, điều tra thống kê, thu thập và lưu trữ thông tin về kinh tế, tài chính, tiền tệ và ngân hàng trong nước và ngoài nước thuộc thẩm quyền của NHNN; thực hiện công tác phân tích và dự báo về tiền tệ và ngân hàng; công khai thông tin về tiền tệ và ngân hàng theo quy định của pháp luật...".
³¹ Hiện NHNN đang tiến hành nghiên cứu, rà soát Luật NHNN.